Apr 17, 2011

LAMKA ZIN THU

Inlam pailouhna sawtsimta chia 2010 December kha-a inlam pai ka sawm thu ka pu ka hilh leh suti (leave) ni 7 sanga tamzaw hon petheilou ding a chihman inlam pai ka sawm ka genkhe ngam kholkei a, ticket leng ka book ngam kei nilouh hi. Api bang lah a teek lam, naupangte toh a kimuhlouhna uh le sawtsimta ahihman in pu in ni 7 chi mahleh sutini 15 ngetna ka thehlut thou hi. Pu pen buai den, zin den ahihmanin ka suti hon sanction pah kei-a, ke’n le phone khonga remind nuam tuanlou in ka ngak thoh ringot mai hi. Gintak sanga hon sanction hakzaw ahihmanin naupangte’n tukum kumtawp program chiangzaw a hon dot chiang bang un dawn ginat theihlouh simin a hong om maimah hi.

TICKET BOOKING.  Atawpa controlling office a Human Resources Department ka phone chiangin a khoihtute om lem ngeilouin ka houpih pah thei keia, ni nih, ni thum bang hong kivei khit chiangin ka houpih thei khonga, pu kianga put up khin ahihdan uh hon hilh uhi. Dec 22 lak a pu khualzin a hongtun phetin amah ka phone a ticket ka lak dek dan, ka zin a kuldan khong hoihtaka ka hilh leh hon lemsakpihta hi. Ka suti nget 24 December 2010 a kipan a 7 January 2011 tan hiven, 24 ni a ding lenna ticket ka etleh a om nawn keia, a Krismas neilou pawl ki hiven chia 25 ni a ding ka et nawn leh a om tuan kei hi. December 26 ading bel ana omlai a, ka inkuan ua Imphal a paina ding ka lata hi. Abanlam pen January 4, 2011 a Imphal apan Dimapur ahi nawna, mi zinlouh laitak ahihmanin ticket le a kiman deuhte a om vanglak a hih fuh ka kisa sim hi. Huchi in suti lakkhit nung 24 leh 25 December Silchar a omkha ding in ka omta hi. 

PA MANG-TE KHAKNA. Suti nunga pailou a om mawk suti pammaih sim abanga, ka ute’n le annekpih khong ut uh ahihmanin 24 December 2010 in Pa Mang-te khakna neih ka sawmta uhi. Pa Mang-te bel Silchar a Salvation Army-te Orphanage enkoltu ahi ua, SA a a rank uh le ka thei chian nawn kei. Amunpi uh, Aizawl a Temple te’n Siliguri a SA School enkol ding a a suan uh, January 13, 2011 chianga  Silchar nuse ding dan ahi uhi. Amun leh van kichinna pen suak ahihmanin amau inn mah ah nek bawlin Silchar a eimi om sun teng pai khawm ding ka chih uh himahleh Jiribam lam a Masi zanga pai pawl om ahih tuak ua, tawmchik himahle ung ka kim zou kei uhi. Ani sintawpni ahihmanin Muslimte bawngsa in ka bawl uhi. Advance Krismas a chih uh houh hileh kilawm abang dek zozen hi. Ami a kitawm banah office kai pawl bang ki om ahihmanin leh amah Pa Mang pen sa huan siam dinga gingta mahleng a huan a va zat hial ding kilawm salou in kei bawngsa huanin ka panga, gintak sanga huansiam thou houh ka hi diam ah lim a sak thu uh a gen souhsouh uhi. Atak uh a diam, Paite anne meh lim a sak u leh dai dide uh ahi a chih uh kana ngaihtuah kha keia, a nek lai uh ka na enkha kei hi.   

IA LENNA CANCEL. Pa Mang-te inn a annek khit nitak inn a ka pai nung un Indian Airlines, Delhi apan hon phone ua, 26 Dec chiangin Imphal flight a pai kei ding chih hon hilh uhi. Thil omdan dotchian ka sawm leh phone network hoihlouh in hong kitat pah-a, hon phone na number a ka sap kik chiangin mihingin la louin, a kikhumsa aw khatin number dang mek dinga hon ban sawl ahihmanin ka tawpsan mai hi. 26 ni a Sumo hire a pai ding ka chih chiang un lah Sumo servicete’n lampi a check gate tam, Imphal nitaklam dak 5 khonga ki tungzou pan ding a chi ua, Lamka tan paisuak dia i dawp chiangin lah huailam pai driverte’n suti la vek uh, hitheilou ding a chi zel uhi. Hithei ding hilele, Masi ni hi nawn kei mahleh a sawng lai a Pathianni ahihmanin 2005 kum hiam a Rih Dil a hoh khin, Masi ni a Champhai pan a Aizawl ka pai uleh lampi a nek ding le kimuzoulou sim ahih theilai ka hihmanin ka min zou tuan kei hi.        

25 ni-in Silchar ah dawr a kihong thou a, Indian Airlines City Office leng kihong hiven, ka tangvalpa u toh ticket refund dingdan ka va ngaihtuah u leh net a booking na hihman un refund hitheilou ding, na bank account ua a refund sum hong lut nawn mai ding ahi hon chihsan ua, bangmah va gentam theih a om vak kei. Bangteng hileh ka ticket uh a nihin a PNR No. ka pia ua, hon na process sak ding ahihdan uh a gen ua, ka paisanta uhi.

NE SHUTTLE.  Inlam pai sawmta lakloh, pailouh lah utlou, suti lah ni 15 kia  ahihmanin hih ding dandan hih fel zungzung uthuai mahleh ei utthu a hih fel  theih ahi khol kei hi. Silchar to Imphal via Guwahati/Agartala khong enkual mahleng alem a om tuan kei a, Jiribam Road a pai ding Sumo peuh ka dawp kual nawn zel uhi. Aizawl a om kanau in NE Shuttle-te pi (madam) khat phone number hon pia a, ka houpihleh Delhi ah ka zina, ka local staffte uh kon houpihsak pah ding hon chi hi. Kuamahin lah hon houpih lou ahihmanin a zingin amah ka phone kik a, 24th leh 25th Holiday a khah uleh, staffte’n a mobile uh mekmit vek ahih dan u leh aman le Guwahati office kia ka houpih thei, atawpa Silchar a khat inn number a phone thei khong ahihdan hon gena, huaipa’n hon contact lou ahiam chih khong hon dongin a kisuanlah thu a gen hi.  Api uh kianga ahimhimin seat a om thei ding hiam chia ka dot leh om ding hi a chia, a’leh na hon block sak thei diam chia ka dot chiangin ko’n na block sak ding chi ahihmanin huai ngakin ka om phot ua, Sumo lam ka ngaihsak nawn kei  hi.  

PAI DING.  Huchia NE Shuttle a pai ding dan a ka om hang un ticket i khuta om lah hilou, a pai hun ding le chianglou, NE Shuttle-te lah contact theih ding omlou, a pi uh va phone zihzeh ding lah hilou, omdan anop kei sim hi. Api un pai ding ni zing dak 8 khonga a staffte un hon contact ding, a hun leh bangkim hon hilh ding uh a chihsa ahi a.  Masi ni a travel agent tuamtuam a ka kanna apan a pai hun zinglam dak 10:30 lak hi dinga ngaihdan ka neihsa khat a om a, dak 8 in hon contact le uh, airport delhna ding toh hun a kidaih de aw ka chihsim nilouh lai hi. Naupangte’n “Pa, ei bang chik chia pai ding, banga pai ding” a hon chih chiang un “ Zing chiangin. NE Shuttle ah” bel ka chi thou hi.  Travel agent khatin ticket thum  om ding, a afare mi khat a Rs3500 a hon chihsa, kou lah mi li ka hihman ua ka laklouh ahi hi. Nitaklam NE Shuttle-te pi toh ka ki houlem ma deuh un travel agent-te’n hon phone nawn in ticket  li om ding, mi khata Rs4000/-  hon chi ua, sun a Rs3500/- dinga i gensa hilou maw chia utlou ka chihsan ahi nawn hi. 

A zing chiang, 26 December zingkal dak 8 ginma deuha NE Shuttle-te toh ka kihou chiang un seat 3 kia om thei ding a chi zel ua, na pi un ticket 4 kon na block sak ding a chih ziaka via Guwahati hiam Sumo hiam ngaihtuahloua nou a a kinga ka hi khong chi in a phulin ka phul ngala, a pi uh ka houpih nawn chiangin kei a muna omlou ka hih chiangin hihtheih ka neikei chi in a khut hon sil santa zel hi.      

KINGFISHER LAM AH. Huchi ahihleh chi’n kintakin Indian Airlines a sem Lungthau sap, Lengpui Airport a Station Manager lui, tua Kumbirgram a omta, ka phone ngala mi khat a ding hon ngaihtuah sakin ka chih leh a lampi omlou ahihdan hon hilh a (Indian Airlines lenna ki cancel), nou a muna om huaia Kingfisher-te khong le meltheih ding hive u chin ka chitou zela. Phone a ka zakphak mahin Kingfisherte khat hon donga, “Khat chiah om. Ka issue sak ngal diam? Dakkal kimkhatin na hong tung zou di uam?” chia hon dot chiangin ka tung ngap chiah kei zel hi. 

Kinohtak a gamtat hi gimhuai kasa a ahihtheih liai leh ka utlam ahi kei. Bangteng hileh Airport a va pai himhim ding, NE Shuttle a pai a mun-a va tum lai ding. A ma nitaka travel agentte’n seat 4 om chi ua, a pi unle om chi, tua 3 a chih uh bang trick hiam hon zatkhum hi un teh ka chisim lai hi. A zannitak a Airport zuan ding zing dak 8 a kipan khe ding a taxi ka houpihsa uh ahia, Taxipute leng a hunma deuhin hong ki report pah uhi. Ka kipan khia ua Silchar khua ka pelhma un Airport a NE Shuttle-te’n hon phone ua, Hong pai le u chin seat 4 a om thei ding hon chi uhi. 
Kipan khesa hi napi “Aw k’ong kipan ngal ding uh” ka chi mai a, lungmuang takin airport lam ka zuanta uhi. Airport-a a counter ua ticket ka va lak dek chiang un seat 3 kia om ana chi zel ua, dena 4 om, hong pai un  na hon chih uh hilou maw. Bang dia hon hichi khem na hi ua peuh ka chih leh, a hong kidong tuah ua, ka mobile a hon phone na number u leh a dak khong ensak mah leng amau phone number ahihbel a nial kei ua himahleh a hon phone-tu ding a kimu kei zel uhi. Additional flight a omleh huai ah na pai mai ding uh ana ngak un hon chi uhi. A om ding ana ngak un chih le hiloua, a om leh chih ahihmanin omkei leh airport kong paiman uh taxi fare uh non leh di uhia leh ka chih chiangin kon leh ding uh hon chi uhi.

Huchia ka ki dawpdawp kawm un koikoi hiam bang phone a ngaia, zun bang kea va tha ua, huchih sungin hun tampi ana bei man hi. Inteeknu’n bel airport ka tun tung ua pan khat a ding Kingfisher lak mai ding a chihsa ahi a, aman tousim ahihmanin ka utpih keia, a ki paitheih kei leh motor a Shillong lama taisuk mai ding, Lamka lam pen thulh ahih lele thulh mai ding ka chi lungsimta hi.  

Atawpin ka lawmnu kiangah aleh Kingfisher Counter ah va pai inla, ticket a omlai leh phone in  hon hilh ngalin, ke’n hiai NE Shuttle a seat 3 kana book ngal ding chin ka sawla. Om hileh kua mina Kingfisher ticket la ding na chia ka dotleh nang minin a kei dia a hon chia, OK ka chi  mai hi. Kingfisher counter ana khak khinta ua, inteeknu’n ava kiuh leh ana hon pah vanglak ua, zingkala Lungthau in kei min-a booking ana bawlsak a system ua omsa ana om ahihtuaka, huai hon print khe pah ua Rs5000+ in a hon lata hi.    
       
TICKET NEITA.  Ticket lakkhit a ka kimuhtuah nawn chiangun Kingfisher lamte’n: “ Va lutzok un”, chin hon nohta ua, airport konga SBI ATM a tailut zok, kintaka ka mek ziahziah leh a sum hong pawt tawm mahmah mawk, bang chidan a chia ka etleh vungvung leh ka geia inteeknu’n:

 “Zero khat na koihtawm a eivoi. Na gelhlai ka mu. Imphal Airport ah hih nawn mai in” hon chi hi.  

“Aleh” chia pawtkhia in ka van uh hawl kawma Airport a kintaka ka lut uleh Pu Lungthau in hon na mupaha, hon noh thethu in “Na family ken kana buaipih na ding” a chi a. Kei van puak dingte tawi in ka lawite ka taisan maia, Kingfisher counter a checkin khin security ah paisuak in boarding deka mi ana ki linete lak ah ka ding phei ngal hi.  Lenna sung ah ka lutsuak ngal ua, tutna a vual masa ka tang kha hi. A vual masa a ka tut leh Kingfisherte nungak puansan silh khat toh ka ki nai mahmah ua, ama lam i hoi khak chiangin a niksing ahihmanin a phei ngou henhon va etsak sek hon sak ding ka lau sima, ahithei tanin etlouh ka sawm hi. 

Kare! Vual masa a i tuan leh 1995 lak vela ka pu khat toh IA a Silchar to Imphal ka len khop lai bang uh ki phawk zozen. Mun khenkhata ka genkhaksa himahleh kon gen nawn vanglak ding. Ka pu Kolkata lamte, family nusia a amah kia Silchar a hong om ahihmanin a inluahna geia Indian Airlines staff quarter a Kolkata lam Bengalite tampi toh hong kithei kha-in a mess uh bang a va join hi. Huaini passenger laka VIP omlou ahi dinga, checkin lai apanin seat hoihpen hon pepah ua Air Hostess-te bangin le kou putu a mavual a tute ka lut ua pan hon duat deuhse in VIP lua dan khatin ka omkha mawk uhi. 

Huchih chiangin pu bang nervous sim, lah nuamsa sim a hong lai dek sim mai hi-in ka thei hi. Silchar leh Imphal kikal hi hun tam lutlou a nuam huntawk kasak lel na ahi a, a khen chiangin sweets takngial le hawm manlou sim sek uhi. Silchar apan lengkhia, lenna kal sangtou, Seat Belt sign hong ki off a hon puan khit chiang un pu le Airhostess te leh kei muh dinga VIP deuh hong ki show off utpian hi-in ka thei hi. Tunglama mektheih theih hon mekin Airhostess khat hon samdoka, dawn ding tui nou khat a nget leh lenna bohnuam a lengniam suk manta ahihmanin tui ki piaktheihna ding hi nawnlou hi. Imphal i bohdekta ua, i tukfel khit chiang un kon pe ding aw hong chi thak hi. Lenna in hon bohfel khit chiangin Airhostess nu a sari toh hong pai bakbakin pu tui a hong pia a, aman le dawn va dawn nawnlouh di lah hilou ahih chiangin nuamsa chiahlou in a dawn liakliak phet hi. 

Pu toh ka tuanlai uh mah bangin tutung le a hong kilamsang a hoihtaka a hong len khit nung sawtlou in Imphal bohpahta ding i hi uh chih hon puang mahle uh bawhpah louin sawtpi hon velh pih nilouh ua dakkal kimkhat sanga tam zaw a lut hi. Atawp in ka bohta ua, lenna a pawt kawmin NE Shuttle a tungta hiam chih enin airport ka dakkual paha, himahleh lenna neu muh ding ana om nai kei hi.

Huchi in inkuanpihte nusia in kei kana pai masa kha a, U Thangzagin chiamnuih thutak gensek bang phawkin a om zozen hi. Aman chu inkuan kim a paina kibanga pai hetlouh ding, lenna a pai i omleh khat beek  gari a pai sak ding ahi  a chi sek hi. Inkuan khat lenna in paivek le accident bang om zenzen leh khat bek suakta ding chih dan ahi a, ka flight uh kibanglou ahih chiangin ama chihdan hi chiah kei mahleh ahih khakna a om thou kasa hi.

TULIHAL AIRPORT AH.  Airport sunga ka cabin baggage hong pawt ka lakkhiak khit phetin zun khong va tha in ka kuva bawm hongin kuva ka hai kawmin inkuante ka na ngakta hi. A phone ua ka sap chiangin a ki mekmit veka, Silchar apan a hong kipankheta, lenna sunga om ahih uh a chiang hi. Lawmpa R. Sanga phone in Imphal tungkhin ka hihdan leh Lamka lam pai ding gari lem ka poimoh ding dan uh ka hilh leh amah Pa Thangzamang tapate kitenna a va tel, a tapate airport a hon sawl ding ahihdan hon hilh hi. Minute 10 le a ching diam ka na ngak nungin Tulihal Aiprport ah ka inkuan un ka kimta ua, ka vante uh lakhia a kong lama ka pawt u leh agang Sanga tapa nihte Bolero in airport huangsung a hong tailut pah ua, a neupen bang apa toh kibang chiahchiah hi in ka mu a theihlouh ding vual ahi kei.   

HIAI TAN AH. Hiai tan ah, a diakin Tulihal Airport a ka inkuante a hong tun kim tak chiang un ka ngaihtuahna ah thil khat a hong lut hi. Khualzin i chih, khat kia i zen dek chiang le hithou, a diakin inkuan a zin khiak hi a baihlam het kei. Ngaihtuah ding le a tam mahmah. A sum sen banah i omdan pangngai nusia, i bangkim, i comfort zone apan paikhiak ngai, i paina ding lam bangah le adiakin phalbi lai a inkuan a lupna ding, zanpuan tanpha ngaihtuah leh plan bawl a zinkhiak taktak khong nuam ziahziah gige khollou a phut teitei leh risk lak a ngaih hun khong om hi. I geel banga lamzang taka i pai theihlouh chiang bangin a hoihlou ding khat hi’n teh chia tawpsan pah ding hia ahihkeileh lampi omom dap  teitei ding chih khong a hun leh a mun a decision lak buaihuai dekdek thei himahleh i va zinkhiak teitei a damtaka ma i sawn theih chiangin lah nopna thak(new) khat a hong om zel hi.


II
Lamka tung nailou i hih manin gelh lai ding hi hang. Lamka tun nung thil houh gen masa phot le. Lamka a ka tam lai un ka tangvalpa un a U Biakdik’ laptop a MS Office 2010 a muh chiangin koua a le install ding a gengen a, atawpin “Install ve leh” ka chi-a, a install ta hi. Huai Word 2010 zanga Lamka Zin Thu kon gelh chiangin eipau a ngeih khol kei abanga, ka kithuahthei kholkei sim uhi. Auto correct function in i gelh louh pipi bang hon gelhsak mawka, kei chih bang i gelh chiangin key hon suak saka, ni chih bang in, ki chih bang Ki, ka chih bang kea, hong chih Hong etc hon suah mawk hi. Huchidan, ama thu a ahon gelh khenkhatte eipau a bawldik haksa mahmah pawl om mawk hi. Auto correct a kithunsate khek ding ka chihleh lah a omna le ka mu zou mai kei zomah a. MS Word chu 2000 apan 2003 tan khong zat nop ka sa lel a, 2007 khong bang le buaihuai chia ka zatnop khollouh sim ahi. A zangsiamte a dingin bel a awlsam zaw tampi om mah in teh.  I khualzinna lam ah kik nawnta ni le. Koitan le tungta i hia le.. 

A INN UAH. Tangvalte’n a inn uah hon tonpih ua, Airport kiang nai chik a om ana hih manin a ka tung pah uhi. A nu-le-pa moulawm le inn ana tungkhin ua, chibai khong kibukin singpi limtak hon dawnsak kawm un ka houlim tui mahmah ua, giak dingin hon khou mahle uh ka hun uh tomchik ahihmanin ka nial mai uh ngaita hi.  Pai dingdan khong kon gen chiang un Lamka a ka U Son in hon phone a, “Thoubal ah bandh a om chihthu a kiza a, na hong pai ma un hon kanchiang un” a chih manin a gang Sanga ka kansak leh bandh bel om mah hihtuak. Policete’n kua hiam a mat ziak ua, localte’n bandh call dan ahih tuak uhi.  “Manipur hi chu aw..”  lungsimin a chi pah mai a. Ahihhangin a pumpelh a om a chi ua, huai lama pai ding danin ka ki koih pah uhi. 

ATM MAH. Silchar Airport ATM vai pen sutzop hong ngaita hiven. Huailai Lamka a ATM omlou a diam ah, kum bangzah hiam paita in Lamka apan Imphal a ATM zang dia ka va zing kuan uleh nitum a ki line, nitaklam dak 4 khongin ka lakhe theipan uhi. Ei a bangmah theilou in Impahl a bangbang hiam khong ne zek phot lai ding i chih sim leh, ka hohpih ka U Hang a hong kin simta hi. Huailai in nitaklam dak 4 nung banga kuamah  pai nuam nawn khollou dan ana hih tuaka. Huai khong theilai leh Lamka a ATM/Bank a sum lakkhiak a haksat dan net khonga kisim khakha ahihman a Manipur lutma a tam sung daih ding lakkhiat sawm kichi dan ka hi zen sam hi. 

Lengpui Airport banga le ATM om buang ahih chiangin Tulihal ah om mahmah in teh i chihleh ana omkei a. Bangteng hileh ATM zatna ah bel Lamka sangin Imphal a dan omzaw himhim in teh chi lungsimin lawmpa kianga “Na hong khak kawmin ATM omna khat ah hon paipih leteh” ka chihleh “Sawtpi khong ngak netnot ngai kha di hiveh aw” chi in amau kollai hon offer zaw a. Ke’n le lemtang sa in ka lapah a, ka lak zah ama account ah net banking in ka transfer ngal hi. Gintak sangin Tata Indicom-te photon Imphal ah ana hat mahmah vanglaka, “Lamka ah le hat sim thou nalou di hia” ka chi lungsim pah hi.  

WINGER. Ka mansiang tak un lawmpa’n a Bolero in hong kha a, kelkong ka kan ma un a compound ua Lemon Grass khong en photin ka taikhia uhi. Gandhi Avenue hia, lam ah hon paipih a, mun khat ah Winger, Sourabhee Indian Idol in a donte kha, ana oma. Lamka lam pai ding a ka dawp uleh 800 in a ut pah-a, Thoubal bandh a chih uh ka dot chiang un a beita a chih manin huai a tuang in lawmpa toh kikhenin ka paitouta uhi. Kum tampi nunga inkuante toh Imphal apan Lamka i delhtouh ziak a diam ah, ana hoihta mah le a diam ah lampi bang le nuam mahmah hanhan abang pah hi. 

Moirang singzu a chih uh sungte neksak himhim ut kea hihmanin huai ah singzu leia ka khol uleh comanandote hia, sepaihte’n ka gari uh lamgei a ding pen paikhe zok dinga hong nohnoh mawk uh ahihmanun singzu zuaknu in sum hon leh man hamham hi. Ka paitou zel ua, Khomawi kim lak Thadou khua khat ah ka tuanna motor uh a tyre hong puakkham a, driver pan bawl sawma a hekkhiak ka tapa-pa’n ava panpih leh a khut ningawp silsiang a ut manin pawlpan tyre dang ana bulh kalin inn khat a va lut zokin khutsil na ding tui ka va ngen uhi. Buailai khong hileh zaw, va ki lutngam teuhlou di hia chih khong ngaihtuah khemkhemin a om aka.  
 
LAMKA TUNG. Lamka tung i chihleh Upper Lamka chihna ding bang dek zozen a. Ka tun uh dak bangzah chiah le ahi diam ah, ka chiamteh kha kholkei a. Inn ah ka naute uh - a Khasi lamte bang a na om ua, ka pawl ching mahmah uhi. Hun tam kineilou, kivehtuahna le haksa ahih manin kimuh, kithuahkhawmna himai ding chi’n ka tunni’ zingchiang in inkuan annekkhawmna ka nei uhi. Huai vaia buai tuanvaite lak khonga oma ka  laitakun in Keuhthangin hon na phone ahi dinga, ka mobile insunga koiha tawi khalou ka hihmanin ka tangvalpa un ana houpih hih tuak hi. Ka omna a hong pai in “Keuhthangin hon phone a, na boss pan hon call heh a chi, ana chi in a chi ve” hong chi hi. Ken le Keuhpu ka phone diak keia, a zing chiang hiamin sun lai-in ka ki phone uhi. Kimuh dingdan ka gen ua, nitak a dingin ka ki hou lem uhi. 

A nung sawtlou a ka ngaihtuah thak leh huaini hih ding poimoh lua neilou, ka man nipen le hi zaw kha dingin ka gingta thaka amah inlam ana tungbaih zaw, khotual zaw ding banah Delhi hikei lele bike khong bangle  zattheih nei dia gingta ka hihmanin Keuhpu call nawnin “Tu-in hong pai mai-in” ka chi thak hi. A Black Dog puak mehpih ding ana bazar khin ahihdan hiam khat a gen numnum a, inn omna khong ka kihilh ua, hong pai ngal ding ahihdan hon gen hi. 

KEUHPU TOH LIVE. A lawmpa a chi hia a naute a chi hia khat hon thuai in a hong tung pah ua, gate polam apan hon phone ahihmanin in ka va pawtkhia a, Keuhpu a jacket nuai-a a t-shirt a green pen a silh ka mu a, a mel theilou bang hi leng le a t-shirt apan ka thei pah gal hi. A live a i muh hial leh a mel bang Delhi gimnam chih mahtak, san henhon in hoih ten hi. Sepaih kila ding hileh a dinlam ah a ching diam chih bel ka thei kei, a dang chu a chinlouhna ding ka thei key hi. Inlama tomchik a tamsung in le Lamka nungakte pei lungam zou mahmah dingin ka gingta a, Delhi a paisuk chiang bangin ticket nih a lak a ngaih mai ka gingta gu sim pah hi. Singpi ka na dawnsak zou hamham hi-in ka thei. 

Inlamte’n ZOL Meet neile chi uh ahi chih khong leh Scott in le hon munuam lua chi ahi chih khong hon gena, kimuhkhawmna neih hoih kasak thu uh kea genkhawm uhi. Mi bangzah, koia hih ding, bangzah sen ngai ding chih a hisap-kitap khong hon bawlphota hon theisak kik dingin Keuhpu kiangah ka gen a, huchi in ka kikhenta uhi. Huai nung ka kithuzak mang kei ua, kumthak ni hiamin “3rd January, 3pm @ Saulim, mi 18 khong, arrangement bangkim Townbus, Zobawm leh Chardpu khut ah ka koih” chih hon hilh hi. Ken ka na gintak guk danin bel  Scott-te inn hiam, kuate inn hiam a arrangement hon bawl ding un, Um’ sathu meh bawl khong bang le ki nekha thei ding chih khong ahi a, kei ngaihsutna sangin pawlte ana CHK zaw tham uhi.       

 
III
Kumthak lai khong in Lamka ah om mahleng kumthak lopna koimah ah bel ka telkha kei. Himahleh nidang lai khong mah bangin thawnsau zanga lenkhawm, lasakna leh kumtak zatna program khong ki khah ziahziah zak ding a omlai hi. Vaigam khong ah Muslimte phalvak a Mecca lam nga a thum ahi ua, kap ahi ua, lasa hi zaw uh chih le theihlouh ding khopa thawnsau zang bengseng a bawlte uh ning mahle dohthei taka ngaih a ngai mai sek hi. Huchibang deuhin ei pawlin le khotang zak dinga thawnsau a ging khahkhiak i thangsak mahmah lai ua, dohthei taka ngaih ngai lai ding abang hi.  Mizoram bang ah leng vengsung a ki zaksak ding leh puan ding khempeuh thawnsau zang in a puang ziahziah mai lai ua lehlam ah a lem phian abatna khat a om vanglak hi.

KUMTHAK 2011. Nidanga ka phawk ngeilouh, ka inn ua pan gamlalou chik ah EBC biakin khat ana om  hiven, kumthak lai vel-in huai apanin zingkal tengin  mike (mike i chihsek uh mic, microphone apan ahi ngut hia?) ah la hon khah sek ua, a la khahte uh Mizoram a Fakte-a te crusade laia a sak gige uh khat a la min keima theihdia “Tihdam Kan Nita” ka chih mai pen leh Buangliankung la khong Paite paua kiletkhia ahi deuh gige a, Paite-te laphuah lam ah masawn khollou leh la a kitoudelh lou deuh houh a hi di ua aw chih khong hon ngaihtuah sak sim hi.  

Mi kumthak lawma banghiam a batlai un misual.ocom khonga Lamka min tungtang genna a kinialna, unau Hmar lamte’n L.Keivom laibu pansan ahi peuhmah ding ua, Tuihthraphai ahi chi in nasa takin a gelh ua, Lamka ahi chi pawl toh a kinial ekek ngei uhi. Mizo pau siam tam zaw houh a di uam, Tuithraphai chite gelh a tam zaw sim abang hileh kilawm ka simkhak bang ka phawk a. Huai kinialna a khatin Paite-te a kouna ka simkhak, a la Hit teng uh Hmar la ahihkeileh Tedim la chihdan pian a om in ka thei a, huai khong hon phawk sak hial hi.

Huai i chih leh 1979 kum hiam, 1980 kum hiam a Chapel Lane, Lamka a Phamsa Pu Lianzamang Guite inn, tua gang Chinkhokamte a hita ka luah lai un ka U Lian a hong paia (Shillong apan), Lamka a aom sungin Agape I cassette hon leia, gang CKK-te tape a hon play uh kazak leh a la lah eila mah hi, a music lah sapte a toh kibang chi in, hoih kasa mahmaha, ka ngaih khiak chiangin kipahpih lua in ka nuk bang a ulh thei dek mawkmawk seek hi.  Agape casstette aban series leh huailai a kawlgam lam apan cassette hong suakthakte miss ka nei mang kei ding, a late bang le ka baihaat a tam zaw ding. E’n a cassette leh a tape (cassette player) leina ding neikei lele ki lunglut ahih chiangin ngaihtheih dingdan lampi zondan bel kithei mahmah lel hi. 

Lawmpa Dongkhoson toh a inkongpa uh, Pu Anthony (Aizawl a tun nunga) Goihzathang (RIP) kava tlon sek ua, casset thak a om chiangin a hoih dan khong ka va genpih nilouh chiang un aman hon lei zela ka ngai ziahziah sek uhi. The Blue Hills chih cassette pen ahihleh ka deihbangin ka ngaikha thei kei, a copy lei ding le kimu zoulou hi. Hiai ka hon genna ziak ahihleh, Zomi huchi tela i genma tham apanin Tedim leh Paite pen a kibang danin na ki pom na ki koih mai hi. Dr. Kamkhenthang bangin le “India ah Paite i hi a, Chin State ah Tedim i hi” chi khongin ana gelh sek hi. Kawlgam lamte ngaihdan zaw ka thei kei, himahleh India (Manipur leh Mizoram) suak Tedim kampau zangte’ laka khenkhatin pomlou uh ahihdan tulai net/facebook khong ah leng  sim khak zauhzuah ding a om sek hi. Abang abang hitaleh Lamka zaanga laphuaksiamte leh music tumsiamte’n nna hau mahmah ding dan uh ahi ve chihphet in a om aka. Hiai toh kisai in lai lam ah le gen lut theih tampi a omkha ding. 

Nam makaite’n nam khat i hi chi a, maban khualna lai lam a masawnna ding, laibu khong i bawl chiang banga circulation tamseem dinga laibu bawlte a dinga leng meetna om leh phatuam ding a deihna un Kawlgam hi’n India hileh nasa taka a kikup nung un laimal, laigelhdan kibang neihna dingin Moreh Resolution ana bawl uh hih tuak hi. Ahihhang tuni in kuamah in huai phawklou leh zui tuanlou abang zel hi. 

Hiai khong a phawklou/a pomlou pawl a koilam a koilam ah om mah hihtuak zel hi. India a Paite kampau lam ah “Bangdia Tedim lai va zui ding, Paite laimal a om vele” chi pawl a om a, PLS leh PAL chih bang ki neihloh hial abang hi. India a Tedim pau zangte lakah “A lai uh a puahpuah u leh Tedim lai suak” chi a deuhsoh taka gen nuam bang oma, Paite pau zangte lakah lah i Bible thak khat uh  “Hiai Paite Bible ahi sama, Chin Bible ei vele” chi pawl bang le om zel.  Hiai a Chin i hon chih chiangin gen beh ding hong om zel abang ka chi. 

Zomi i kichihma 1960 kum pek in kigawmna min dingin Chin chih kizanga PNC bangin le Jawaharlal Nehru, India Prime Minister kiang ah Chin Reunification Memorandum ana khe dup mai sam hi. Huai lai in Kawlgam lamte’n polam mite honsapna mah na pom i chi diam, Chin ana kichi ua, a state uh min bang le Chin State mah ana hihna ah, India lam ah leng a kuapeuh in Chin mah na pom leh ana kizang hih tuak hi. Kigawmna min dinga le Chin mah lempen ana hi ngei ding hi. Huchia Chin a ki pomtheih lai in le Lamka lakah Chin diak a ana kingai le om ahi diam,  CBA, CSA chih dan a Chin min pua a kivohna pawl khong a hong piang zel hi. Ahihkeileh Paite a ana sang nuamlou, ana pom nuamlou pawl om ahi zaw hia leh.. Bangteng hileh tua Zomi chita hive hangin, hunlui lam zaw nuse zawta ni in hun hong pai zel ding ah banglam manoh in i hong pai tou di uam, ana et phot mai ding hi’n teh.

Nam hihna kip leh kichian nei nailou stage a omlai, min bang kikhek khek theilai, kiptaka om nailou i hi chih di ahi zaw diam ah. Zomi i hon chih chiangin le Zomi sangin Zo hizaw chitou pawl i om lai zel hi. Mipil khenkhat in lah mun tuamtuam a sorkal hon theihdan leh hon record dan lamkhang a va paih mawk theih hipahlou ahihlam khong phawklou in Zomi i kichihleh Paite chih khong nutsiat a taihsan mai ding in deih thepthup nawn uhi. Ki deihkhop sim mahle min khonga buai a buai nilouh lai, thildang sai manlou a min khong buaipih huntawk lel nam i hi chih zawk ding a diam, thei khang e. Kawlgam hi’n vaigam hileh i Laisiangthou a laibu min leh mihing minte bang le tuni tanin kikhek khek lai mawk hi.


IV
THU GINA gelh le hilou khat chi a ana ning pawl bang le zaw om kha mai thei. Gelhta vanglak, gelh suk  lailai ding hi hang. Kumthak thawnsau leh a kaihnoih i gen leh koi lamlam hiam i tungkha a, tu-in tutung Lamka a ka tam sung vak tam manlou leh kuamah toh le kipawl khol kei mah leng ka zakkhak, ka muhkhak khenkhat leh a kaihnoih ka utut kon ban gen zual zek ding. A kizom e, a chronological e, abang e chih om tuanlou a tuahna khakna na hon gelh suk mai ding dan ka hi. 

SOCIAL THIL LAM.  Lamka a ka tam uh kumlui leh kumthak kikal ahi deuha, huai hun in Lamka mite saptuam lam vai banah moukhakna, kitenna, suangphuh honna chih khong bangbang hiam program a nei vengvung uhi. Huaite banah damlou veh ding leh misi gal ding chih khong atam chih a gen uh kiza tam hi. Khopi a mi tampi tengkhawmta i hihna ah, a mite lah kitheihtuah vek sim thou i hih zawkmah chiangin hichibang khong khatvei thu a tampi omkhawm kha thei mah dinmun ahi hi. A khat a khat in kuate banghiam a telna ding nei, va telkim zoulou, kiman zoulou ahihlam uh nak gen chiat uh abang hi. Huchi kawmkal ah a inneilamte/program bawllamte in amau program a va uap khalou chi-a ana vui lua uh chih bang zak ding om zel hi. Banghiam a va tel chianga khutvuak a va pai lah nuamsa lou, tawi ding a buai a pai khollou chih bang le zak a om thou hi. 

Ahun toh kituak a social thilte ah hihdan khek leh bawllem ngai, i ngaihtuah dan le khek ngai pawl om ding hi. Gentehna ding in moulopna bang local news, local cable khonga ki banchial loua, nekna i bawlleh a haksa lawtel lou ding mi i ngaihdiak tawmchik khong ki chial maia, chial khaklouhte’ le vui louh ding chih dan khong a om kulta phial ding hi. Huai chi mahle a lehlam ah mihingte hi sensitive mahmah, selfish mahmah i hi a, hun paisa a kuahiam i buaipih khak hiam, i deihsak luat hiam in a in poimoh ah hon phawkkei leh ki vui mahmah zel bel ahi lua hi. 

Hiai a gen tuak ahi diam ah, khopi hinkhua a i lutma lamin sihna khong a om chiangin khodanga a thei dia kilawm omte hilh dingin tangvalte tawmngai takin a khualtai sek uhi. Huai pen a tulai version in cable tv, sms newsgroups, print media khong leh internet email group khong ah i suah sek hi. Thilhoih mahmah ahih lai in sihna tangkouna lam khonga a kullou tantan a i sum, i hun, i tha seng a buaipih kha houh i hi diam chih bang a ngaihtuah theih dekdek. Mi lar deuhte sihni bangin SMS group khong, email group khongah nasa takin ki tangkou a mi tampi in thuakpihna, dahpihna khong i gelh seka, himahleh huaite a kisaikhakpih ten ana simkha na uh ahi diam chih khong om leh kilawm hi. Social being i hihna ah a hichi khong mah tulai hun a i social interaction neihna ahita a, it’s OK chih zawk ding a diam lah thei khang.   

VAITE. Lamka ka muh masakpen 1976 kumtawp lam ahi a, huailai in puan hiam lei dekin singpi khong dawn dek le vai dawr mah naih ahi a, a vaite eipau bang siam thei mah zalzal uhi. Huai lai apan tuni dongin dawr bawl lamah localte sangin vaite’ kipei nak zaw bang hi. Tu in New Lamka lam khong ah leng vai dawr a om souhsouh simta mawk hi. Local lamte sumsin siamloua, vaite mahin hon hih le uh fel zaw chi i hi ding un koih mai tale. Indian citizen chiatchiat vaite ngaihlouh theih himawk lou leng himah in teh, Munirka leh Delhi sung himhim khonga banghiam i tuah chiangin le i vui pah thou vele chi mai ni. 

Chi geet le, a kizom kholkei maithei, Mizoram khonga khotual keile uh chihna ahi pen dia, vaite gamtat hoihlou deuh a om peuhmah chiangin Vai Curfew a puang sek uh. Huailam ate gendanin bouruak a sat lai-in vaite vakkhe le uh tangval khutthak khat tuakkha thei uh ahihmanin amau bitna dingin kholai vakkhe kei zaw le uh chih deihna ahi achi ua, thuvekdan bel kilawm simpi abang hi. Himahleh a khangzek ua Silcharte bangin huchi danin na sang zenzen lou in, amau laka ei tawmchik ana omte a dinga a noplouh ton om tham hi. 

Lamka ah sum bel dawng sak mah ni, Indian citizen mah ahi uh. Adiakin talpak sepaih lamin vai toh kisai peuhmah kham leh nolh a, a mihing nangawn a bangkhat zozen lai un Indian citizen taka i na pomsiam hoih ding hi. Ahihhang in kuapeuh in i theihsa, i pilvanna ding bel om tham ding hi. Ana duat lua in makpa bangin a na nei tltul zozen in mun-le-mual bang guanin tangnel sak mahmah le hong zual taktak le uh sumpung hawm sanga le hong pung hatzaw thei ding ua i gam mahmaha a tawmzaw suahpah ding himai hi.  Indian citizen himah uh, itna (love) ziaka kitenna le omthei mah in teh, ahihhangin pilvan bel kisam ding hi.

Chi laile, Facebook khong ah ei Zo min hi si Md. hiam lukhu kang khute min  hi awmtak toh kithuah min bang ka mukha mawk hi. Khatvei Md. toh kithuah khat kiang ah bang chihna ahiam, Muhammed chihna ahi hia chia ka dot leh hon dawng kei a, Kawlgam lam apan Malaysia khong a pai in huai lamte khong toh va kiteng kha hiam, lukhu kang a va ki baptist khong om uh houh a diam peuh ka chi maimai hi. Sahkhua khong mimal deihtelna i chi diam, mimal gindan himah tham hi. Hilele tu tadih in ei Zosuante Hindu hiam Muslim hiam suak omleh kilawmlou hileh kilawm sakna a om mawk hi.   


V
Vaite apan bang lam a hong tung suk diam ah. Na gintaklouh pipi khong ah hong tawmlut kha maithei. Ana sim suk nawn phot peuhmah le chin. Bang ahi le kha i gen uh kha.. OK. Tutung  Lamka zinna a zakkhak, muhkhak etc khenkhat leh a kaihnoih utut ban gen suk ding chih kha ahi a, zou nailou i hihman in zom suk lai ding dan ihi.

NO.2. Number a gen gaihgaih theih thil a om seka, Lamka ah leng No.2 a chih gaihgaih sek uh khat ana om hi. 1980s toua i buaipih uh No.4 toh bel a kibang kei. Second hand bel ahi a, hilele second hand toh i mekbelh gige pen uh, puan lam ahi kei zel. Lamka ah nidang toh tehin “gari” a tam mahmahta a, traffic jam chihdan khong omin Lamka le a bang nawnkei phial abang hi.  Achiang khat chu mimal dinmun leh sum neihdan nasa taka khang ahih a kilang a chihlouh theihkei. Sum koi a pan hong luanglut a diam chih zaw thei khang. Gari bawlna workshop, tyre bawlna, petrol pump, gari mechanics chih lam khonga nekzonna future bright ding chihna ahi maia, a guud ahi mai. 

Ahihangin “gari” lei tampite’n (a percentage bel theilou zel) showroom apan lei loua No.2 lei uh hileh kilawmin a gen uhi. Hiai No.2 pen Lamka khong a hong tunna ding a lamkala a vengtu ding sorkal, karlou  thunei kuakua hiam a kigolh  omlou in a paithei de aw chihsim in a om hi. Delhi leh khopi lam khong zaw genpha kei hang, N.E. ah bel Dimapur, Silchar khong ah gari mang tamdeuh na ahi maithei. Huaite Manipur khong tung pahpah houh a diam ah. Manipur ah No.2 lei kuamah in ngaimoh khollou - thaklai si, kiman si, a lei awlsam zaw si chih dana pahtak bawlin a lei zou liai siah in lei ziahziah mai houh a hi diam chih sim in a om hi.  

NO.2 BUL. Hiai No.2 koia hong kipana koilam hon tawna “Ei Zogam tuang hong tung” a diam, kua hiam khatin chipchiar deuhin hon sui leh a hoih ding.  Hiai thil a pai theihna dingin mi tamkhop aki thutuah uh bel ngai ding. Motor guksiam himhim a oma, huaite’n mi motor a guksak a azuak uh a om tham ding. Huchi hilou deuh - motor neitu, sorkal thunei khenkhat, sorkal lou thuneitu khenkhat leh kuakua hiam kithutuak a No.2 hon bawlkhia uh leng ahi kha ding chi phot ni. Atelkha akuapeuh a dinga lawkna, a thuak nasa pen chu general insurance companyte ahi mai dingin a ginhuai. 

Mizoram ah leng No.2 a om thama, a leite’n Aizawl DTO khonga register theilou ahihman un Saiha, Serchhip, Champhai, Kolasib DTO khonga register photin a nung sawtlou in Aizawl ah register thak sek uh a chi uh. No.2 tungtang U Vanneihtluanga in a Lengzem magazine ah bang chik lai hiamin a gelh ngei in ka thei. A suinuam leh theitam nuamte’n huai copy bang le a ngaihven theih dingin ka gingta. 

Lamka a DTO a computerised a diam ah, DTO khong a computerised chianga huai DTO a motor a register ma ua sorkal/police record a gari mang chiamtehna a Engine Number leh Chassis Number khong ana en kawm sek hileh uh register theihlouh tampi om kha ding hi. Ahimhim in motor leizou, milian leh society a hihna neite’n motor a lei dek chiang un a dealer showroom a kipan, a thak mah lei sawm zaw le uh, chiphet le. Saptuam motor ding khong No. 2 chu ki lei ngal kei in teh maw..

SHOWROOMS. Showroom kammal i zat lailai in gen suk lai ni le. Lamka ah kal khat lel taam, vakna ding taithei lah ki kollou ahihmanin ka vakkhe tam khol kei. Ka paikhakna sunsun a puanzuakna dawr ka galmuhte nidang dan maha second hand, Moreh puan leh vaipuan zuakna dawr a hileh kilawm hi. Lamka a hichi tuka gari khong tam ahih leh a neizou mi tampi om a chihlouh thei kei i chita. 

Atangpi a genin Lamka mite kicheina ngaina, fashion concious mahmah ngen i hi. Huchi si, tulai bang India gam a le designer clothes i chi hia, fashion brand hoih leh minthang taktak tampi omta hiven, huaite showroom khong leh sports lama brand minthangte showroom muh ding khat le a omkei abang a mak kasa sim hi. Showroom hial ahihkei lele brand hoih deuhte ana zuak, agent i chi hia dawr chih bang le omkei leh kilawm kasa lai mawk hi. A na omtak leleh, ka theihlouh man ahi a, hon na ngaisiam mai un. Capital neite a dingin brand hoih deuhte kizoppih a showroom hon lawk viau mai dingin a gintak huai hi. 

Kuamah lah ka dong kha khol kei a, a dawr le lah khat kan ka muhlam ka thei kholkei a, Lamka ah computers leh a kaihnoih lam zuakna bang a chi om diam ka thekei. Internet zang bangle hunkhop om tuak thou ahihna ah a lei dingte’n Lamka mah a lei sek uhia ahihkeileh Imphal a va taisuk sek uh.. chih khong le ka ngaihtuah maimai  a.  

LAMPI. Motor tam mahleh a taina lampi a enkol ding sorkal omlou mah bangin a hoihkei in leivui a khu mahmah a, khe a kholai i vak chiangin leivui khu in hon tuamin i taksa genlouh nakmul bang le nin baih mahmah hi. Well apan tui khai khiaka kisil mai theih himahleh phalbi sukpi khovot lai taka kisil gige bang a peihhuai keia, ninsim bitbiat a om mai bang a baihlam zaw sim hi.  Lehlam ah zaw i omna Silchar khonga le khua aphat leh leivui khu, vuah a zuk leh buannawi zel hithou ahihmanin va soisel ngam ding le a hi tuan kei. Numeite’n insung zutzut mahle uh, bangmahtan a daih tuan keia, nungak felte zaw gim ngial un teh chih zawk ding hi’n teh.  Compound sunga huanhai leh anteh, mehgah-mehteh khong bangle i etleh nektheih di a de aw chih ding khopin leivui powder kinuh puang philphel mai hi. Motor neite’ le a fel mahmah ua a hahsiang peih mahmah uh ngai ding abang.    

 
VI
Nidanglai electric chihbang a omma a zaw, sun a nna sem, zan a khua amial chianga ihmu suk hithit mai in hinkhua a lehlam a nuam zaw ana hi mai dan ahi. Tulai a chu zan a meivak nuai a hihtheih leh hihding mah tamta ahihman a zan nasem pawl toh, ihmut hun ding nei manglou chih khong a dima omta himai hi. Huaiziakin sun hi’n zan hileh meivak poimoh mahmahta a, meivak tellou in i hinkhua buaihuaita hi. Ahihhangin ei Lamka ah meivak deih bang nai hetlou mawk ahih i thei hiat hi. 

MEIVAK.  Lamka meivak leh bank toh kisai internet ah ki nakgen sim thouta mahleh gen zek lai mai ni. Lamka tun chiangin a ngeina bangin meivak (electric) ana omlou pah ahihman in ZOL phak ahi nawn kei chih hiphet louin mobile nangawn ki charge thei nawnlou pah hi. Akhenin “Khominthang (koitak le ahi diam ah) transformer line invengte’n nei uh ahi, huai ah va charge un” peuh hon chi ua, hilele invengte inn ah bel ka va charge tuan khol kei. Meivak toh kisai a himhim in pressure group i chi hiam association leh consumers union i chihte khongin le a kisaipih dept.,/sorkal lam kiang a gen neih sanga a hithei liai siah in inverter leh solar lamp khong neih sawm zaw hileh kilawm hi.  

Manipur zaw sorkal ginalou mah ahi, mei a vakkei lele ahi ding mah ahi chidan a kikoih vek mai abang sim hi.  Sorkal kia moh hilou a mipi mohna le om ahihlam gengen ngai ding hi. Tui tungtang ah leng ahi thou. Lamka tuinek problem lianpi hi gige mahleh a lehlam ah chu kuapeuh in well neih chiat, tui problem omlou, a gen ding omlou abang sim mai hi. Mipi lamin mei hi’n tui hileh i zat leh i zatman pe ding mahin kikoih in a mei line gukthoh hiam, meter a pailou ding hiam a bawllouin meter khoih chihte ching kei le. Sorkal lamin le a fee inn khata huaizah chia bikhiah thoh lou in i zat zah mah a meter ki record a piak dingin bawl henla power supply om gige dingin pan laleh. Hiai ah thil khat kon gen lut mawk deh.

Mizoram a tu-a Congress sorkal in ministry hon form khit un electricity department apan ka office ua Hong hoh in, “A meter reading a ki mu chiang theikei a, office lam a et ding in ka tawi ding uh aw” a hon chi ua, bangmah ngaihphatlouhna neilou in “Awle”   ka chipah a, meter a lakhia uhi. Ahihhangin office a kipan lakhia ahihna uh lai khong hon piak thepthap zozen chiang un ngaih a hong phakei sim hi. Nibangzah hiam nungin lai a hon pia ua, a office uah a honsam uhi. A lai honpiak uah na meter uh tempering na bawl ua dan bohsia na hi uh a chi uhi. A meter pen a tunga electric department mah in a hong vuah uh ahi a, hoihtak a ki seal, a seal le kihong lou ahi. A meter reading kilatna mun ah glass om a huai tung ah a reading kimuthei hi. Ka staffte khat tonpiha a office ua ka va hoh uleh, a pupa uh ana omkei hi. A omten kou bangmah thuneihna ka neikei uh a chi ua, a thil omdan ka dot chiang un ka meterbox uh hon ensak ua, a mai a glass sikzum hiam a kithai hi awm takin a phon nemnuma a sunglam a meter reading pen chiangtak in kimulou hi. Hiai tempering na bawl ziak uh ahi hon chi ua, theitawp a kou bill kha khata Rs1000/- val zek khong ahi tangpi a, a payment lam ah office in bangmah problem neilou, pelah hetlou, ba ngeilou ka hihdan uh leh staffte kuamah in hiai meter khoih dinga lunglutna nei omlou ka hi uh ka gen uhi. A lak lai ua,  hoihtaka le ana en kha zezen lou, ka zat bang ua hon bill uh peuhmah pe zel, a dik ahihnak leh hiai sanga tamzaw piak le haksalou ahihdan khong gen in office pawlam a om ahih chiangin kua hiamin ana hih hitaleh huaiziak a kou non liausak dek uh zaw kilawmlou ding ahi khong ka chih chiang un, “Pu a om chiangin hong pai un, ama thu ahi” a chi ua. 

A khonungin kei tellou in ka staffte ka sawl a, a pu u toh ava kimu ua, “dan bangtak a kipai leh tampi na liau uh ngai ding ahi, bangteng hileh a meter box thak man ding na chawi ding ua, a dang kon ngaidam mai ding uh” ana chi hi. Dan bang tak a kibeiha, consumer forum hiam court hiam kitut theih bel ahi na a, hilele a process a sau ban ah consumer court khong le a trend khat a om a, judiciary bang le a separate a hoihtak a om ahih khollouh man in meter box thak man ding Rs5000/- lak vel ka deposit maita uhi. 

Hiai kon gen zenzen na ziak ahihleh Manipur sorkal/electricity dept. in meter hoihtakin a consumer teng uh pia uhenla, a meter khoih a om lele strict deuh in a meter bang chiahchiah in billing bawl leh, a petam ngaplou in electric heaters khong zatlouh mai ding in. Minister pu, atate etc a hong zin chiang ua pai, a pai chiang ua amau toh kiknawn chih khonga chiamnuih ahiam ahi ding mah hiam a koih nawn lou in a bulpatna dingin thil a pai dingdan a paisak sawm phot ding hi ding hi. Laisiam tamna district chia kisuang mahmahte’n sorkal thilte a pai ding dan a paisak i sawmlouh mawk leh dik lou ding hi. 

Thil tamtak ahitheilou dinga i koih, a ngeina dan a koih, bawltheih/septheih hilou dan a i koih lai in i DC nu uh, Jacintha Lazarus in thil tampi semkhe thei thou hilou ahiam?     

BANK LAM. Paikuan lam zingkal khat dak 7 lak vela ticket ngaihtuah dinga kholai ka vakkhiak leh Tedim Road a SBI, ATM ah mi ana ki line nenan khin kamu tazen hi. India gam mundang ka muhkhakna sunsunte ah ATM 24 hours kihonga, Manipur ah bel gambuai suanlam ahi ding ua, office hours sung teng mah kihong dan hileh kilawm hi. ATM a ki line ka muhte zing dak 10 lam a kihong ding ngak hi maizen ding uhia, huai le amau sum mah lakhe ding hilai ka chih chiangin ka ngaih aphathei kei nilouh hi. ATM omzia omtuak kei na e chihsim in a om pah hi.  Angakte’n lah ahi ding mah sa, a lakbaih uta phalbi zing nawngpi apan ana ngak hi ding uh hia chihsim in a om hi. 

Public sector bankte’n branch leh ATM honbeh nuamlou ahih uleh leng private bank khong a hong ut omlou a tel de aw. Axis bank te’n Jowai leh Mokokchung khong a branch ahon uleh Lamka le a kilatdan a sumnei tamtuak peuhmah hisi a, a honnoplouh na ding thu uh omlou ding hiveh. Huai ka chih chiangin, Axis Bank a sem unau Gangte te khat (a min ka mangngilh zual a) bang ka ngaihtuah khe mawk hi. Aizawl apan Shillong a kisuan hiven.

Sepna neite’n ei sepna lam chiata i gama ding banghiam hihtheih omte hihsawm a pan lak ding mah zaw ana hih tuak aka. UBI, SBI khongin Assam a district khat mai hi, Silchar a Regional Office a hon uh a sem Bengalite ziak mah ahi ding. Huaimah bangin LIC khong munpi le ahikha a, tuni in LIC recruitment a om chiangin NE State tuamtuam apan exam dingin Silchar ah hong kuan maimah uhi. 

VUNGZAGIN. Bank gen lai in genzom vanglak ni. Lamka ah mi pawl man lou in  kuamah toh leng ka ki houlim kha kholkei uh ka chita. Ahihhangin koikoi hiam a migen i zak kawikawi om sam hi. A dik leh diklouh bel theikhang. Auto pute apanin SBI-te Vungzagin Aizawl ah a kisuanta chih khong leh Lamka a a om sunga SBI in PMRY loan a piakte kipak thei mahmah uh ahi chih ka za kha hi. A genzel na uah, PMRY loan toh kisai ah talpak sepaihte’n sum deihin Vungzagin samin thudotna nei ua, amah leng PMRY loan la-te data kimtak toh kuan in “loan la-te a vek un va dong unla, Vungzagin in seki khat a ne chi a om leh hon kaplum un” a chih chiangin paisak ua huaikhita a suisui uleh Vungzagin in bangmah nelou mah ahi chih a chian tak un sam kikin “Nang bang mi thum khong om leh Manipur ki bawlhoih thei ding hi” chi in kipak mahmah uhi a chi uhi.  Vungzagin in bank a anasep ding dan tak mah a sem hihtuak hi chiphet le. 

Hiai in hon ngaihtuah sak khat a om hi. CCpur District a Zosuante Christian kichi vek, talpakte bang “gingloute”  chi ihi uh. Manipur dinmun i thei chiat uh a, Christian i hihleh a om bangbang a lungkim loua i tenna gam bawlhoihna dia panlakna a talpakte makaihtu, hon etton ding ua i om ding, thil hoih tuamtuam ngaihtuah leh a pankhetu dingte i hi zaw hi. Thilhoih, nasephoih ah, bang kongkong ah Manipur-a a tamzaw talpakte i makaih thei dia? Lamka a ding a dotna poimoh mahmah hi in ka thei.



VII
Dr.Tualchin Neihsial in a laibu This Is Lamka chih ah Lamka khua kha Pentecostal Town hiam khat ana chi namah a, Lamka ah i dialect neihte i ki theituah veka, ei pau chiat in i ki houpih thei hi. Himahleh dialect khat zangte in kihuituamna deuh nei chiat ua, dialect dang zangte toh kikal, gap, ki ettuamna, kituamkoihna om chiat sim hi. Huai in i khotang nun, i politics, i sahkhua, i bangkim a hetkha a, kigawmkhawmna nam min ding bang option tuamtuam i nei zengzung mai uhi.

GANGTE. Gangte Zomi a kipia chih thu Lamka lam ka zinma zekin net ah ka simkha a, a diakin unau Kuki lamte FB leh email group khong ah hiai tungtang gen leh sak a tam sim hi. Lamka ah news khong ka etsim a ka kanbawl chiangin hiai kuaman le ngaihsak kha khollou a de aw ka chisim hi. Unau Gangte sung ah Kuki pom pawl om, Mizo pom pawl om, Zomi pom pawl om chih hi lel mai hi. Hiai a poimoh chu Zosuante unau khat, chi khat, namkhat i hi ua tu tadihin hon khaikhawm ding min KUKI, CHIN, MIZO, ZOMI chihte i nei a, hiai minte a zatdan diktak ah bel i veka hon tuunzou min ngen ahi. A kineitu sak tuam om hiam, piakbawl i neih chiangin hon tunkim zoulou sek ahi zaw. Hiai minte mimal mal or tribe in hoih a sak uleh a pom uh kibang kim nai kei chih chih lel ding dinmun ahi. I pom a hong kibat ding i deihchiata, ei pom pen midangte’n hon pompih zaw le uh chi chiatin i na om nilouh uhi. Hong  kibang kimpah khol kei dinga, kibat le a hong kibang kim ngeikei kha ding, himahleh kuapeuhin unau khat i hihlam haihlouha  kitheihsiamna i neiha, ki gaal-et ding hilou ahi chih i mangngilh louh ding hi ding hi. 
 

Atawplam i naih dekta dinga, a tawpna ding in Lamka a ka tam sunga ZogamOnline Meet a kava tel khak thu kon sut zek lai ding.  

ZOL MEET 2011. Ka tunni zing un Keuhthang in hon phone a, inkuan vai a ka buai laitak ahihmanin ka tapa pan phone ana pick up a, keuhthang in “Na boss pa’n hon phone hen” a chi ve chi’n hon hilh a, ken lah ka phone man tuan kei hi. Azing in hon phone a bang chi kimuh ding ahiam chih khong hon donga, a  Black Dog puak khong (a tak a diam ah) dawn ding a program nei ahihdan khong a gen hi. Nitak  chiang a kimuh ding danin ka hi hou uhi. A nunga ka ngaihtuah thak leh huaini sun a hih ding poimoh lua neiloupi ka hihlam ka phawk a, Keuhthang phone in ka inn ua hong pai dingin ka gena, a direction khong ka hilh hi. A nung sawtlou in a lawmpa toh a hong tung pah uhi. Live a ka kimuhpatna uh ka genkhinta a, huai a ZOL Meet neih ding kigenkha pen Pathian zar in hong taksuak theita hi.

Meet ding a Saulim ka tun chiangin inkong ah Nemsum ana dinga, honna nuisan heuhau ka mupah a, a maingalhuai pah hi. A jacket silh coffee rong piansim toh a kilawm a, a u in zi neikhin phet,  promotion a muhnung Hong tangval diak leh amel bang hoih deuhdeuh abang kasa hi. A nu-le-pa kiten bang i theih hi a, kare! i theihlouh kala ki upa simta ahi di e ka chisim hi. A kiten deklai ua bread a jam nuh a kipang kha in jam chih khong i theihpatna le hisim ahih chianga a pa bang CHK kisa sim mahmah hi. A kitennitak un a in uah moulopna ki nei a, huai a All India Radio, Imphal, Paite Program a Radio Artist Romeo C.Hangzo in Agape I la Hih Leitung Kikhenna  chih pen U Thiankhanpau te nupa a dinga kaihlek a hon sak bang chu a ngaikhia mipi lamin nalh kisa mahmah dan ahi. A khek dante ka thei nawn kholkei na a, ka theihlai dan chang khatna   hichibang khong ahi:

Hih leitungin gibang khanna gam hi
Mitphiat kalsung nangawn lungzuang nawn lou ding
Tutkhawl khawmta ni laileng khawmta in
Nanglou in kei hing zou kei ning 

Nemsum in Saulim a luttou dingin hon signal a kei le ka luttou pah hi. Ka luttouh leh tawmchik ana om lai ua, numei naupua khat ana oma, huai tuh Um ahih ka theipah maia, Joy Ngaihte leng ka thei mai hi. Townbus bel ka chiang kei deuh hi. Zobawm tageet lah kei ngaihdan in Valtevarte ka hisak a, adang  Thathang Hangsing banah ka theihlouh khat ana om mawk hi. Hiai la chia ka dot leh theilou maw, Muang hon chih uleh Moxiac ahi law ngut ve ka chi paha,  ana om ding ka sak louh mana ana theilou ka hi zaw hi. Huaiban ah ka gintak sangin ana sang zaw bok a. Valte chu ka nak theih lua a, LIVE a khatvei muhna himahleh mitsinsa in le kithei maileh kilawm hi. Sapmalta pen tuh a hon hilh uh a ngai a, ka ki dong man kei na ua, a mel apanin chu a nu-le-pa ka theih ka gingta ten hi. Keuhpute lawi koi lamlam a ana om a di uam ka thei kei, sawtlou in bel hong tungpah sam uhi. Korea return chihmahtak, Scott a puanaktal toh a hong lut a, bangbang hiam gena kakihou uleh Pialnawng, Kimboipa, VL Mangzo chihte khong le hong tung uhi.      
   
Pu VL Mangzou, ka gei ah a hong tukha a, a taksa lah hoih thethat si, a puan  silh lah sepaihlamte ankampak pok rong ahih zawkmah leh kua a de aw chi in a RA lamlam ding peuh kana sa man tageet hi.  Khedap taw takdeuh khong bun kawma khe tat thapthapa zahna salam piak tuak ana sa pawl bang om leh kilawm kasa man dek aka.   

Amel uh thei mah leng tu a hiai ka gelh laia a min khong uh thei nawnlou ka hihmanin Meet a hong pai teng a min uh hon lou kim theilou hi ing. Hiai meet ah attendance kila kha khollou ahihman in leh ana paibaih bang om hiven, mi bangzah chiah ki paikhawm ahia chih ka thei kei. Vaisai heutu lamte’n chu mi 27 nek ding an ki order ahi a chi ua, a ann le ki khawng thou hileh akilawm a, huai apan a mi zah ding a hisap theih mai ding. KK Valte a hong tung hak deuha, program om hikei mahleh hun ka patkhit lam un a hong tung a kisuanglah lua danin a hong om khiankhian hi. 

Zobawmte, Keuhpute kiang program om hia i chih chiangin om tuanlou a chimai ua, huchi ahihleh chi in simbeng tangzang kineih in kei ka dingkhia a, Meet neih akisawm dan khong leh online a kithei a taka kimuh a nopdan khong leh online a kizom i hihman a a taka iki muhna na koimun koimun hileh Meet neih theihmai ahihdan khong siamlou takin ka gen belbuala, pawlten ka gente a theisiam na di uam ah. Kipolhkopna ahihmanin ZOL kipatdan hiam khong gen ka sawmkei a, himahleh ZOL tungtang banghiam theihnop nei a omleh dotna hon dong le uh, a bullam ahihleh Moxiac toh kei ka om ua, tulai toh kisai ahihleh Keuhthang in hon dawn ding ka chi a. Polam a kipante Keuhpu in hon introduce a Lamka lama te Zobawm in hon introduce ahi in ka thei. A Ki gelhpah kha keia, thil khenkhat ka chiang law nawn kei maimah.

Inlamte, laigelhtute gennop neinei genna ding hun a ki honga, Keuhpu in  site dinmun khong hon gen ding chihdan ahi a. Scott, Pialnawng leh Kimbawipa a hong ing ua,  a tomin a gen uh chu ZOL hi in DOTCOM hileh ei a mah ahi. Kuamah kipai theilou, laigelhtute’n a laigelh uh mi a tam theithei in a sim ing uh deih ding ua, website a tam ah kisuahleh deih zaw ding ahihman un ZOL in a gen khak seek “exclusivity” chih lampang pen hon kap kha deuh uh abang hi.  Hiai meet hi program le bawlkholh hilou, ZOL min a a kimukhawm theithei kimukhawma kithuah a nekhawm ding, ahikha dandan hikha ding chih ahihmanin ahikha teng a hoih mai hi. 

Laigelhsiamte hon gente laigelhtu lam mita etin a dikin a hoih mahmah, himahleh ZOL lamin exclusivity a kigen khakna bel site tuam si, a contents a hong kibat luat gige sim chiangin a vehtute a dingin le phurhuailou, theihsa, simsa chih ngaihdan a om thei a, site unique na omlou abang thei chihman ahi pen hi. Tu dinmun ah a koi site hitaleh internet a eipau a laigelh simtute a mihing tawmchik leh a kibang ngen hisim ahihmanin a koi a koi ah laigelh om lele a simutten a simkha veve ding un a ginhuai. Hiai zaw Meet ah le ka genkha kei. Compettition khong a hon genkha zek ua, huai paisual ahihna le omkha in teh chih hiam bel ka genkha in ka thei. Lehlamah Columnist i chihte sum pe zoulou i hihman in amau deihna zahsak louh theihlouh ahihna om zel hi. Akuapeuh tawmngai a pankhawmna a pai ding hi tadih hi. 

I Columnist Thathang Hangsing in ZOL kipatkhiak dan tungtang dotna khat hon bawla, huai dawnna ding background saupi genngai om mahleh hun kidaihlouh manin a tomin kidawng a, a kulnana ah Moxiac in hon huh zel hi. Huchih kalin Scott a hun hong beita ahihmanin pai hon sawm mawk chiangin a paima a thumna hon neihsak hamham dingin kingena, a thum khit in ann nelou in hon paisanta hi. Keuhpu in nalhdeuh awn zeihzaih a dingin a khut toh pangin tu a i site dinmun tomkim hon gena, Joy Ngaihte leh Richard Khuptong te Lamka lam a ZOL aiawh a ana pang ding a ngetna, genna hon nei hi.




Hun tamlou ahihmanin light taka kipolh leh houlimna lam ki nei sawt manlou in Sauliim nungak feltakte’n buffet ankuang ana luikhin ua, Kimboipa leh kuakua hiam in annekma in singpi san a dawn man na di uam ah. Keuhpu ka na melh guk sim leh a sawk hetkei vanglak hi. Aban chu Sauliim Special zial a zialna om hita mai. A telkhaloute khualna in neklam a itemte zaw kon gen dah mai ding, a chil uh a nak phuul law kha dia. A paikhawmte’n annek khita chu a gil uh zutzut mai uh hiven. 

Express. Annek khitin KK Valte in office lam a pai dingin hon zawna Keuhpu phalna la in a bike a kipua in ka va pai hi. Office a lutzual in Editor pute in ah hon luttouh pih a, Eitor pu ana fel mahmaha, a lawinu kiang ah Aizawl ka zin lai ua ann khong hon nekpih uh ahi, singpi limdeuh in hon bawl in a chi a. Singpi ka dawn ua KK lah ana manghiau hi. Hun tomchik sungin Editor pu toh thil tuamtuam – laigelhdan, literature, i gam politics paizia, nekguk takguk etc thu tampi ka houlim man uhi. ZOL toh kisai ah bel Express exclusive a hon piak ding a kihouna omsa himahleh amau mipi nasem, sumdawng ahihna uah miteng a kipahsak uh kul ahihman a kuamah pom a kuamah nial theilou ahihdan chiangtak in a gen a, huai ban ah ZOL kia a Express piak dingdan a ahon hih chiang in Delhi khong leh gamdang tanpha ah amah ana phone hunkhop om ahihdan a gen hi. Amite min zaw gen a kul kei.

Kenle nou local subscription a sukhek kei nakleh, na news khong uh i pau, i ham, i thu i la i zuakna ahi a, a koi akoi site ah hitaleh inlama a omloute a dinga internet koihkhiak  poimoh ahihdan, ZOL in i deihna le huaiziak hipen ahihdan khong ka gena, amau site a update gige ahihdan uleh a deih peuh in huai apan ana la gige thei ding ahihdan a gen chiangin, chihsa banga i pau leh ham zuakna ahihna ah amau site a regular taka update gige dingin ka ngen thakthak hi.  ZOL ah a omkei tazongin internet a aom himhim a poimoh kasa hi.  

Ka pai chiangin innuai a a office uah KK photo editing bawl in a buai in ana buailai hi. Agei a computer khat ah hon tusaka, ZOL Meet a limlakte upload ngal dingin phalna hon pemahleh a zinglam chianga keuhpu hih dingin ka siit mai hi. ME site a a news uh update bawl gige na ahi uhiam chih ka dot chiangin Editor pu gen toh a hon dawnna a hong kikalh vek maimah zel hi. Ka kihouhou chiang un ka u toh bang le ana kizui kha lua uh ahihtuak a, hong kha dah mai in ka chih chiangin le inn a le hong hoh ut ahihman in a bike in inn ah hong khata hi.  

Laigelh dan tungtang ah Editor pu in a paipih dan a gen kon genlut zek ding. PLS in laigelhdan bikhiah bawl mahleh  lai i chih zunzun puahpuah lai ngai ahihna leng omkha ding ahihman in. Kawlgam lamte toh laimal kibang zat ding chia i gelh chiang in C kia bang i zat leh Lamka laka unau dangte - Lusei, Hmar, Thadou, Simte, Vaiphei, Zou etc in simsiamlou in sim nuamsa lou uh ahihman in CH mah zang ahihdan a gen hi. PLS te bikhiahdan le hichiah lou, pauzat khonga le kawlgam lamte a dan le hichiah silou, a kikal, a laihawl dan a Express a agelh chiangin a simtute’n hoihsa in simnuam sa vek uh ahihdan a gen hi. Tu tadiha Manipur singtangmi news a circulation tampen hi a, dialect tuamtuam zangte’n le simvek uh, a diaka unau Thadou pau zangte bangin le amau pau a newste khong sang mah a ngaina zaw ahihdan uh feedback bang ana pesek uh ahih tuak hi. Moreh a om Tedim pau zangte bangin le Kawlgam lama Tedim pau a lai kigelhte sang banga le Manipur Express kigelhdan simnuam zaw a sak thu uh feedback na pia uh hi in gen bok hi. Huchia ME min a deihna pen uh ahihleh a laigelh dan kia hilou a, news pen bias lou a adik, a lai theipena a gelhziak uh le hi in gen hi.    

Adangte zaw gen nawn dah mai ni. :)




2 comments: