Nov 26, 2020

Neklam Culture

 “State pua apan Mizoram a lut chiang ua Vairengte a bai leh voksahou huan toh annek kal ngaklah leh a genpen sek uh,  ngeina meh chi-a a upa lamten a duhlouh pipi uh  khangthakte duhsak, neksak teitei  sawmna omdana ngai uatulai  houlimna khat hita ahi” 

Zanni a singtangmeh thulu zanga ka lai gelhna ah hiai a tunga thugen genlut theilou nilouh a ka om manin tuni ka hong kipanthak hi. Hiaithu gennuam a kinei a singtangmeh chia ka bulpatleh, ka laigelh  paidan khat hong oma huai ka zuihzuih nalam ah hiaithu hon naihkha thei nawnlou ahih manin a awnna lamah ka na paisuakpiha ka telsakta kei hi.

Khangthakten damtheihna dia hoihpen hiloua ngaih fastfood, street food, junk food chihte khong  duhzaw ua, annekna a meh ding bangin le allu, dal, aktui chih khong a omnak leh lungkim mai ua a baihlamna khat om lehlam zozen. Aksa bangle local (sintangak) min a ngaihsang uh leh mantam himahleh amau “a nekdi omloupi” chi mai in  broiler bang duhzaw uhi. Voksa, bawngsa hileh a guh, a sung, a thau telzek khong duhlou in a satak mah duhzaw ua, ei meh duh- anteh, pateh, mehhou khong nek-etin le a enkhollou in mehpok, bai, sathumeh khong le ngaina tuanlou uhi. Pathian zalin sepna khong i nei teia, nek ding samlou a ki omthei tadih ahihmanin thaguma nasepluat ding omkhollou in computer leh mobile khong toh a hunawl uh zang bei theithei ahihna uah a gikna bang uh le tam vial hi. Ei neulai khong “tampi pi ne aw, na gil a kialkha di” chia kichil ahihlai hunin a nasemthei nailoute le asak akhang a diang leh tai lumlet, kimawla le nitum theih ahihmanin gikkhengval di sangin gilkial ding kilauzaw hi. Huchia ana kichil i hihman tuni dongin annek lamah i taksa poimohzah sanga tamzaw nek enon khak nakin oma, i ta i nauten le ei nnung mah hon zuihnatan uh om ahi maithei. 

Ei lah singtangmeh khong ngaina kichi in i muh liaite kilei in, a tui-al, a tuimawl, bai, a kan, a pok bang a i huan pawl hi. Anteh, a dawng, a zik, a gah, abul, apak, a hou adg gamlaka kila ahihkeileh singtanglou khonga kiching ahihmana fertilizer leh insecticide kizanglou deuh, chidamna dinga hoihzaw dia gingta  nu-leh-paten i tate in nek bangle ne le uh chih kideih mah hi. A culture dana en, ei annek leh meh culture anek nektheih ngei ding uh, a duh ding uh a chihdan hipahlou in, duhlouh leh nektheihlouh hauh  khong neulai apan miplak ahihkeileh midang inn a annek chianga buaihuaidan a koihna om le abatmanin nekmoh nei kholkei le uh bel ki chisim thou hi. Ka tapa in a bang ngaihtuahkha a abula i taklat hon genkhe kha a diam ah, i ngaihtuah thak leh i theihlouh kala huchidana i tate ki chil ahikeileh kibeisei dana a ngaihtheih di ua ki omkha houh ahi de aw chihsim ngutin a om hi. Tulai huna ki houlim leh kinial theihna ding thupi khat hi ngut ding eive chihsimin om mahleh hiai laigelh ah huailamin i pai sin kei. 

A lehlamtakah bel enle i neulai khongin i nu leh pate duh – a kha, a thuk, a namsia, sa bangle a guh leh a thau, a sung chih khong ki nenuam hetloua, ahou, maltameh leh mehpok a kihuan khong kiduh lel himahleh “meh duhlouh i neihlai i ki ngeksak theihlai ahi” a chih uh ana diklua ahi diam, tu khongin i neulaia i duhlouh leh nek noplouh tata i duhpente hong hita mai hi. I omna mun bangin zilloua eilam meh muhding a omlouh chiangin ki ngaina leh ki duhsem houh bang zomah hi. Huaiziak maha i muhkhak chianga etle ki enlah sek mah ahi hi. Amau le hun hong paipai leh tuni-a a duhlouhte uh a duhni uh hong om mahmah ding ahi chihphet in a om hi. 

I thilnekte leh neklam culture khong suizou hile suileh buaipiha  ahoih leh a hoihlou lam gen ding tampi om dingin a gintakhuaia, huchibang lunglutte a hong kipatna ding uh ahihkhak leh chi in huailam toh kisai tomchik gen zek ding ch i hi. Ahoih lamte puaha naknek sem ding leh a hoihlou lam le velchiana a kulleh awla khekkhiak dan ngaihtuah hoih ding hi. Tulai in siamna leh theihna lah sangta a i khovel lah neu gopta ahihmanin a lunglutten a suinop uleh lampi om mahmah ding hi. Scientific taka sui ding in bel a suidi misiam i kidaih le a ginhuai kei, himahleh internet - google leh youtube khong apan theih theih leh suitheih tampi om ding hi. Huailam khong a buaipihman omin nek-leh-tak thu leh i nekdan culture toh kisai khong le simtheih dia laigelh tampi omleh chihhuai hi. I thil nekte banah a bawldan, a huandan, a kepdan khong le tulai huna sianthouna lama duhthusam hina hiam chih khong kiet ding om kha thei hi. 

Municipality ahiam administration lama enkaitu ding omlou a batmanin i gama sazuakna leh mehzuakna muna i koih leh zuak dan khong,  a siangthouna hiam, bit leh nektak din a kizuakna hiam chih khong ei leh ei kivel dia pan i lak kulkha ding hi. I kimkianga state dang, namdangte khong le huchipi bel ahituan kholkei maithei uh, himahleh ki tehkaktheihnate ah entuah le huai apan masawnna le a omthei ding. Sapgam khonga om leh zin bangle kitamta ahihna ah gamdangte hihdan hoihzaw khong etton theih theih etton hoih ding hi. Sialkhumsa chihdana kisagoh leh inmuna nekbawlna khong i culture khat ahihna ah ki mawk taihsan theilou dinga, huchi nikhua a i sagohdan, i sabwldan leh koihdan, nekdia i luikhiakdan khong le kiet ngai omkha ding hi. I huanma a i bawl leh silna khong le hitheileh tuiluang zang thei sese le, insung/anhuanin bangah le tuikai a omkeileh baihlam taka bawldan bangle omthou kha ding hi. 

Nidanga ki meh khollou a i theih hai/sing teh, a gah, a zung etc  tuni a meh a kizang tampi om leh kilawm hi. En i nekkhollouh i kimkianga namdang in a nek tampi oma, amau nek en i neklouh le tampi omzel hi.  Huaite tuhuna kithei tuaha nekhawm nainaita ki hi ding hi. Huchia hun sawtpi apan nam khatin ana nekte uh bel nektheih mah ahi chih a chiang hi. Himahleh sa hi in meh khatpeuh hitaleh, a huandan, a mindan, i sialnekte donga i taksa a dinga hoih leh damtheihhuai hina hiam chih khong a kulna a chetthak dan bang neithei le hoih ding hi. Tangal, tulai in soda i chi a, a thu, a hou, malta thaklua nek khong ei kam toh kituak mahleh i taksa damtheihna dia ana hoihpen khollou thei hi. A khenin tulaia i laka cancer, bp, zunkhum etc a tam bang le i thilnek leh nekdan khong a ngoh uh tampi a oma, himahleh hoihtaka test leh chetna omlou ahihmanin huaite i genlut dah ni. 

A bangteng hileh taksa sawizoina lam, nasep leh thagum zatna lam a tawmdeuh ziak chu tulai i buaina bulpite laka khat hi peuhmah chi le ki khiallou ding hi.

 

20.11.2020

Dibrugarh

 

No comments:

Post a Comment