May 4, 2015

Pau Vai

Tualsuak, mimal etdan apan Zosuante pau dinmun gen zek sawm hi hang. Muhdan kibanglou a om tham dinga, pau toh kisai sinna nei, asiamte et in nuihzakhuai pi bangle hikhamohlou ding hi. Abangteng hitaleh etdan, muhdan khat ahi tei maia,  muhdan tuam neite’n le a hon gelh ding ua, zilna nei, asiamte bang le hiai  laigelh in a kaihkhiak zoh a ahon gelh uleh hiai laigelh lohching  hi ding i chi masa ding.

A pom leh pomlou om mahleh tu dinmun in Zosuan pau lak ah Lusei pau  kivoksang in tualleng pen tadih ding hi. Ki bulphuhna ding state khat aneih manin kip-in masawn hi. Sorkal buhpang a soktheih kia hilou in huai state a Zosuan mihing tam omkhawm phattuampih hi. State khat ahihna ah nek-tak zonna dinga  mundang apan a va naih leh sumsinna a va zang leng tam hi. A state polamah leng Zosuante ngen phial mah in um kimvel ahihman in huaite in le a pau thei uhi.  Zosuan hilou, akol avai a state kisaikhakpih, a pau thei ding le hunkhop na om nawn hi. Huai teng phattuampih sawnsawn lai hi. School apan University tan sintheih ahihna ah laibu leng tam pah hi. Asim ding mihing a kidaih chiangin laigelhtute a di’n le thaman oma, laigelh chi tuamtuam hong kidaih deuh hi. Mihing lunglutna tuamtuam laigelh a tamna pau asim ding le pung deuhdeuh zel mai hi. Music (vdo, audio) leh vdo film bawlkhiak lam ah leng huchi mah ahihna ah kidemna leh a tunna uh sang tou zel mai hi. Film bawl ah bel huchitel in gentham nei khollou ua, paudang apan lehkhiak lam ah tawmngai zaw uh abang a,  pau tuallensakna bel khiam tuanlou zel  hi.

Hiai tan ah dotna khat om tuh Zosuante pau laka khat peuh domkang in i phungvuh chiat thei diam? I vek in i pau chiat kembit kawmin khat i nampau dan in i limbawl thei diam? I huchih theih ding leh tua Lusei pau bang candidate hoihtak hi pah maithei hi. Huai ding in a Lusei pau zangte mah bang in le mohpuakna liantak a nei ding ua, Zosuan paudangte le kepbit a kuldan a theih ua huai dinga ataka panlak ahong kipat uh kul ding hi. Thukhat ah pau tuamtuam i neihte, hon khentu a batna a om ton om mahleh kembit kawma national language/common language neih dan om ngei ding in a gintakhuai hi.  Galte (Ralte) pau khong dan a i pau tuamtuamte a man ding a phalhuai  dia hia? Hiai hih a ngaihtuah peihte ngaihtuah ding a i luikhiak zual ahi a, aban lam sunzom nawnta lehang..

Kingakna kip neia sangpi tungsa pau pen maban ah niamchika hong kesuk mawkloua masawntou zel ding in gintakhuai hi. Zosuan pau dangte bel azang mite lomlian omkhawmna om khollou in ki thehthang ua, a khaikhawmtu ding ahiam sawk  sorkal buhpang gina nei khollou ahihman un a khanghatlou uhi. Tripura, NC Hills, Cachar, Nagaland, Meghalaya chih khong bang ah lamet ding omlou hi. Lamka zang mah genphot ni. Nidang in Manipur tangmi lak ah lai lam ah “Paite pau tung sangpen” ki chisek mahleh tulam in bang dinmun ah a ding de aw chih in a om hi. Nidang in huchi le hikha ven chia;  1970’s tou khong apan in ( en amalam ki theibanlou) Lamka khosung a vai dawrkai Paite pau siamlou tam khollou maithei  hi. Manipur gam himahleh, Lamka ah Meitei pau sang in kholai ah tualleng zaw hi. Lamka a High School kailai khonga a Meitei veng toh kinai deuh a omte khong a siam ua hiven, ei khong bang Meitei pau kisiamlou in Imphal hoh khak sunsun chianga ki buai hi mai. Tu in khopi sung ahi vekta dia, huailai  in Lamka khokim Lingsiphai, Mata, Saipum, Saikot, Rengkai, Molnom, Khomawi etc lam khong apan unau Lamka a sap sikul a hong kaite bang atung in Paite pau siamkei mahle uh hong siam pah mai uhi. Sap sikul a kai, sappau sanga Paite pau siamzaw chih om nual kha ding hi. Tuni in bel a huchi lai mah diam ah..

Tualgal leh gun culture khit nung in siamsinna lam hoihna leh a dangdang ziak in mun tuamtuam apan hong paikhawm ki behlap zel in Lamka ah Thadou pau in ma hon sawn mahmah hileh kilawm hi. Nidang a local newspaper kiptak a sawt dingzou a om ngeilouhna mun ah tuni in newspaper kialou, monthly magazine, music album, vdo films chihte tatsatlou in suak ziahziahta abang hi. Album, vdo films a thak suahkhe mun pen pawl, Thadou pau hikha ding hi. Paite pau zangte’n Cable Tv lam a sumdawn ana pan masa in ana kip himahle uh, sumdawnna ahihna ah subscriber tamdan kikhek khek thei a, subsriberte deihdan et leh zuih ngai ding ahihman in Paite pau in hiaite kingakna khuam ding in zang den theilou ding hi. Hiai lam ah Thadou pau bang dinmun a ding ahia chih ka thei kei, himahleh local channel a kisuah films leh la lam ah mun lianpi a luah abang. A mihing le ana tamdeuh ahihna ah AIR, Imphal ziak in Radio Era khong in le Manipur Zosuante lak Thadou la leh pau in gam na zel zou pen ding hi. Tulai dana a lompi a tenkhopna tam khollou; leh, pau leh ham masawnna ding a pan ana lak khollouh ziak ua a tun ding tan ana tunglou hizaw kha mai ding hi.

Gennuam mahle Zosuan-te pau om siah dinmun i gen vek seng kei ding, i theihna in le a chin kei bok a; saulua a gelh le sawmlou i hihman in genkhak khak gen ding hi hang.

Burma lam a Halkha, Laizo etc (Chin lenkipzaw deuhte) le pau ngaina leh khansak ut a om tham ding uh,  sorkal  ginatlouh ziak khong mah a pau hoihtak a khangtou ding omthei khollou a Lusei pau mah common a zat ding lunggulh pawl omzaw uh hileh kilawm hi (internet khong a muhdan a pan ngaihdan piang). Mizoram a Mara, Lai chih khong le Lusei pau in depmang deksim hileh kilawm bok hi.  A kilawm i sak khong galgen lel i hihman in Lamka zang ah kiknawn zaw ni. A pau zang tam lam hilou in, a fel man un  Zou pau in dalh hatna leh masawnna khat nei abang hi. Chiamnuih pian a min a zatsak chiang un le “na pau in gen le teh le ka theithou” chihsan gaih mailou in dohzou taka pom in apau mah un dawng kik ua, a pau uh thehdalhna vanzat hoihtak a suah thei uh abang hi. Lungsim zatna khovel a om chia lungsim siamtak a zang uh hi ding hi. Internet lam leh audio, vdo lam ah le asiam leh a kivate’n tawmngaih suah a hoihtak a pan a lakna un Zou pau nasa tak in domsang in etton huai hi. Hmar pau, Vaiphei pau, Simte pau leh pau dangdang panlakna tampi a omkha ding, ke’n ana thei khollou ka hihman in poi ka sa.

Hichi komkal ah, tulel dinmun etin Zosuan paute lakah Lusei pau dinmun tan tungtou thei ding omlou a bang sim hi. Thadou pau in pan a lakdan a zil in sangpi tungthei ding a, Zou pau in le bangtan hiam masawn thei ding hi in a ginhuai. ZOLLS hong dingkhia ahihna ah pau masawnna ding bang hon chi malak in koilam hon manoh pih di uam. Zomi sung a pau tuamtuam omte kepbit leh khansak ding chi deuh uh hileh kilawm; amau pan honlak dan a zil in le banghiam masawnna hong omthei kha tham ding hi. Huai pen Zomi bup a pau om teng sai deuh ding in koih tale. Paite leh Tedim pau thu gen zek ni. Hiai gel akibang ahi chichi sek mahle, a zangte lungsim sung ah a gamgi om nak sek abang hi. Dapzar, Lousau, Lamzang, Bukpi, Val etc zangte in Paite pau mah hi a apom bang un Tedim pau zangte’n Tedim pau pen Paite pau in koih khollou leh Paite pau zangte’n le Tedim pau a tuama koih thou uh abatton  om hi. Hiai paute’n amau mailam tuak nawta in pai zel ua, hiai gel kal a khaangte misitiri ten furniture dia sing a kizopna kitheilou ding khopa  kip leh kituaka a charmat bang ua i zoptheih leh saupi tungthei ding in a gintakhuai hi.

Nidang pek apan a panlakna, laimal kibang zat a laigelhdan kibatsak ding chia Moreh khong a thukimna na om himahleh, a taka bohzuina muh ding omlou bang hi. Hiai kithukimna etkikna leh sutzopna paitou zel omlou a diam ah..  1970s beikuan vel apan music vanzat in Tedim lam in ma honsawn mahmah a tuni tan inle hiai lam ah madawktou lai hi. Tunai in film lam ah, adiak in Lang Do Khup ate bang in le gam lazou mahmah hi. Tedim kampau gamdang a kithehthang mi tampite’n pau leh ham ngai poimohloua,  a omna lamte uh a ki nawmvalh sak u leh gamdang pai pen manthatna suak ding a, panlak a hong siam u leh nasatak a masawnna hithei ding hi. Burma sorkal bang hong hoih zela gam a hong thoven touh zel leh Tedim pau in kawlgam lam a Sihzang, Teizang, Saizang, Zou etc teng hon gawm leh aiawh siang in masawnna thupitak om thei ding hi.

Huchimah bangin India lam ah Paite pau in tampi ana semthei ding hi. Manipur state a MIL a Paite pau a BA tan ziltheih hita ahihleh PLS lam le a hong kisiak touh ua, thathak a hon lak uh poimoh ding hi. Paite MIL  laibu, a gelhdan, a thutun khong  saupi en-a Moreh kilemmna phawk kawma a paitouh zelleh nikhat ni chiang a Burma sikul a tuallai sangpi tawi theih a hong om leh, huai chianga a laibu bawlsa a kawm khong kheka zatmai ding dinmun hithei kha ding hi. Laisiangthou kibang neihkhaklouhna ziak tampite laka khat hi ding a ka gintak (ahihkei leh sorry), a tei hun lai ua kikawmna (communication) haksa a kimuh leh kikup gige hitheilou hi ding hi. Tu hun in bel kimuh, kikup, kihou chihte thil haksa hi nawn hetlou a, lungsim gamgi khong khenchim peuhle thilteng baihlam mahmahta hi.

Pau khong omna a tuam dungzui a tuam zel mah, tuam zek ding mah, khosakdan leh nekzondan kikhek dungzui a kikhek zel mah, i kimkianga a mi omte (namdangte, culture dangte) a tuam dungzui a ana tuam kha zel mah, inten-louten dan kikhek dungzui a kikhek zel ding mah, awkaih khong kibangkimlou ding mah ahihman a ei international, state, district boundary tuam in a hon halte, mi tuamtuam in ahonna bawlsak lai ana zangte’ pau khong kibang kim vek dinga lamet ding hilou mah hi. Ahihhangin tupna i neiha, lungsim kihong kawma panlakna taktak  i neih leh, pau hi in lai hitaleh a paipi (common) khat bawlkhiak dan bel omlou tuanlou ding hi. La kikop thei hanga, haksat tuakhetlou hi. Lehlam lehlam a lungsim gamgi khetchip masak ngai a om leh khetchip a, charmat ngaite charmat ding hi mai ding hi. Hileh, sorkal buhpang sawk ding neikei mahle maban ah Zosuante pau lak ah i pau Lusei a sangpen dinmun a le vawktouh theihluat ding in a gintakhuai hi.

Ahihkeileh lungsim gamgi omloupi a om dan a ke’n hon gen ka hi zaw hia leh? J

 

21|11|2014


 
  

No comments:

Post a Comment