May 21, 2021

Lamka A Omlai

Kum 1982 a Lamka nutsiat nung kum li/nga halin ki paithei lela pai nunungpen March 2018 hita ding hi. Huchin Manipur khopi nihna leh Zosuan khopi poimoh toh polama apan kizopna haksa in thupiang ki theiphalou sim mahleh mobile phone leh internet hong om takin  a dan hong om deuh hi. Huai chi mahle tulai Lamka thu gelh di khop kitheilou ding ahihman sikul kailai  Lamka thu gen deka kinei hi hang. 

Singtang apan December 1976 in Lamka ki tunga, muhpatna le hipah hi. Paten khualzinna a naupang ngai khollou ua khanvual laka Lamka muhak pawl kisuakin a hohkhate houlim ngai, hotela annek khong a gen chiang un ki engsim mai hi. Khe a pai, lamkal zangiah ngai ahihman naupang ana ngaihlouh uh tun ki theihsiamta hi. Lamka tun leh om kithuaha, 1997 apan Model School a kai in 1982 a pawl sawm exam khin October kha in ki nusia hi. I laigelh huai sung huam, tulai Lamka toh a kikhaihna khenkhat muhtheih om dia le lamet ahi. Lamka thu gen zek kawma mimal gamtat leh muhdan khong hizaw sim ding hi. [Singtang chihin kawk leh kentel nei sakna oma Zoudawn hon zang om mahleh hiai laigelh ah singtang mah kituak sa in kizang hi.]


A Sakmin. 
Ei theihdanin Lamka hitop maia, Suangpi, Tuithaphai leh tulai a khenkhatin a gen uh Tuibong kiza khollou hi. L. Keivom in a laibu Zoram Khovel a Suangpi leh Tuithaphai hon gen, Naga leh Kuki buai nunga poimohsakna nei khenkhatin pansan theihtheih zanga hiaite hon gen uh a diam chihsimin om hi. Thildang bang thou in etdan leh deihdan zila suidan tuam thei ding mah  hi. 

Singtang lam leh khokim tengin bel Lamka mah chi vek maia theihin oma, Saikot, Sugnu etc lamin bang a chi ding uam bel thei kei hang.  Sorkalin Churachandpur hon chihsak zui le omthou a, weekly hiam Voice of Churachandpur kichi, neulai ka pan a lak leh sim lamtak ka thei hi. Singapore a om Pu Khup Chin Pau’(ahi in ka thei)  laigelh ka simkhakna khatah VOC pen Pu Nengzachin edit leh publish ahih ka thei sawnsawn hi. Sorkal zat ahihna ah record tenga Churachandpur himahleh tualmi in bel Lamka mah ana chitou ngitngetin ka koih hi. Unau Lusei lamten le Lamka Central School minvoh Presbyterian saptuam’ school nei ua, saptuam leh YMA bial khenna ah le Lamka mah na zangzaw  uhi. 

Pu Khup Chin Pau i gen leh, a tapa, Tuang (mintawn thei nawnlou) in a bawl, Zosuante laka website nei masapen hi dinga ka koih Tuang Home Page ahiam 1998/1999 vela ka sulzuih na lama ka na theihkhak ahi hi. Nidangin Burma lam Pu Nengzachinte laigelh leh Mizo lai in ana zel ahi ngei dinga min gelhna a CH mah ana zang tampi om uhi. Chin Do Kham, Chin Sian Thang te khong CH ana zangte ahi ua, tulai a eilama i buaipih bangin amau le social media a mingelhna a C zanglou a CH a zat uh soiselna  muhding na omthou hi. Koi peuhah C leh CH in hon zelkha  chiat abang. Lehlamtakah i lai khangtou zel, a tunna ding tan tung nailou a laimal zatdan le kikhekkhek lai ahih langsaktu a chihtheih ding. Etdan leh narrative a zila kinial nial theih ding ahihmanin hiaite pawl hichin koih phot le hun in hon suveng mai ding hi. 

Lamka Muhchil. 
Truck a tuang khomial nunga Hiangkot tang leh Mission Compound kikala Lamka vak phengphung i galmuh thupisa in lungsim hi heihuai mai hi. Lamka (gal)muh masakna ahi. I tun chiangin kholai a street light vak pengphangte leh insunga electric bulb vakpha  sakluatin om hi. Singtangah taptung thukmei leh khonvak nitak meivak omsun hi a, khalik zan bang vakpha,  lai simtheih kichi zozen hi. Nitak biakin a pump (petromax) le vaklua a kimkiang sungkung-loupa kawma ganhingte nangawn a en dia a omna uh taisan zena hong kidelhsiakin a bohna ua sihloh hial uhi. Huai khong toh tehin Lamka electric vakin Jerusalem kongzing a chihlam lam uh hon ngaihtuahsak thei hi. Singtanga lamlian omlou, inn lah dap, innah/bi kikhuh hi a, Lamka lamlian vom henhan leh a kima pucca buildingte in i singtang mit la hi.

Electric asun azan a pai denin a bill le kilawptaka pe siausiau mai uh bang hi. A feldeuhten vokan huanna leh adg dg dia meter box tawnloua heater lian hon zang, hong kizuih duamduam chia meivak lam hong buaipan hileh kilawm hi. Mi tangpi inn a tulai a dia electric bulb san gimgemte vakpha, a neizoute inn a tube light nak vak elal zaw lai hi. Nipi lam chiangin khua lum mahleh fan kizang khollou a, kholum a thuakhakna zan chianga thousilen kizakkhum hizaw ding hi. Tohlet khong hong le zan sawtlam chiangin huihvot hong lutzel sam hi.

Dailenna Lam. 
Lamka a anuam khollou khat dailen ahi. Singtangah vok toh kizui duamduama dainawl pai mahle i va tut hial chiangin mihing thawm zak ding omlou hi. Mihing zia i chi diam, ki childan ahizaw diam, puan suah ahihkeileh dailen chiang khongin kuamah’ muh ki utlouin i kiangnai mi a om nuam ki salou hi. Lamka ah dailen buk compound ninglama om himahleh i tut chiang mihing thawm nailua, a nuailam ensuk le lah eia loupi kikholkhawm muh leh gimzak nuamlou hi. Inkuan khat ekbuk khat, sunghoihlou nohna kindeuh toh va tai le kuahiam ana tu omthei leh tui a tawsil khong nuam manglou hi. I hong omom chiangin bel a dan khat hong om sam. Neihzohlouh ziak ahia ngaih poimohlouh ziak, a tangpi in huailai in ekbuk hoihtaka pucca a ki bawl khollou bang hi. Building hoihtak a tengte a le compound ninga omin a dinmun kibang sim tangpi hi.  

Sumsinna Ah. 
Tedim Road dung lamlian geia dawr, singpi hotel liante vaite a hideuhin singpi dawra a mehpih dia singara, gaza, puri-subji, nimki, bujia adg. a zuakte uh vaite kia bawltheih leh zuak dinga  koihna om bang hi. Singtang louma a hai piang leh gamlak theigah leh mehdi- ateh,  agah, a dawng - gamlak samat, luidung ngamat banah i siksuten vanzat hon seksak uh chihlouh thildang teng vai/meiteite in zuak, ei a lei ding a ki koihna om bang hi. Laizial zuakten le a khophawkte minvoh Mizo zial khong chisuk mai uhi. Tangpi theihphaklouh sumdawnna sangtaka bual mi hausa omzek kha mahleh mi tangpi sumsinna lam ah khophoklou leh ki niam hi. Lamka a Zosuan sumdawng leh hausa deuhte Mizogam buaia hong taisete hi nuam hi. 

Lamka mi masaten khosak haksa sa khollou uhi. In-leh-lou nei, sorkal le a dandan omlai, a tuilou uh lah pangalte bawlsakin kumtawp a inn a buhhum hongpe mai ua, mehdi anteh lah a compound ua ching le uh nekkhop pha mai hi. Khosakna dinga struggle nngailouin survival instinct na ki neilou deuh hi ding hi. Tangvalten insung khosakna a buaipih uh ngai khollouin zu leh sa ne a khosunga a hat kituha kisual (street fighting) khong ching uh hi maithei.  
Old Bazar kawm leh koikoi hiamah Meitei nupite nektheih zuak ua, nga le amau zuak hi deuh hi. Sa zuakna New Bazar ah oma, voksa leh bawngsa tualmiten zuak uhi. Ak khong ahihleh pangalten zuak deuh uh bang hi. Sa lei, tanzohna din phalvaka kuan ngai a, huai le gen/kok leh tuhdeuh ngai ahihna ah ei singtang suak maingallou leh pautamloute phalvakin kuan mahle tanlouh baihlam lai hi. Anteh zuak bel tualmi nupite hi tangpi uhi. Hardware leh sing-at khong chihlouh van poimoh leh thupi deuh lei deklen vai dawr zot ngai hi. Khedap bawl, sammet, pan dukan vaite ngen hisim hi. Tuni Lamka a vaite tamgawpta, economy teng controlta uh i chihchih, huailai pek apan ana hikhinsa hihtuak hi. 1990s toua helpawl leh tualgal khong ziaka a om masate na taimang gai uh hilel zaw ding hi.   

Lamka Pau. 
Manipur leh i district ah Zosuan pau tuam zang tampi a ki oma, sorkal lamin lah  awkaih tuamdeuhte tribe tuama hon khen chile a eipawl mahle a huai deiha tribe  recognition ngen bel a ki hi hi. Hiai pau tuam, awkaih tuam chile a dikzaw di, tribe tuam dana kingaihna Manipur Assembly a MLA a chinna dia zat phattuam theihna ana om le hi ding  hi. Huchi in Lamka ah  Zosuan pau tuam zangte tibe tuam dana sorkal theihpihna nei thapa na tengkhawmin tribeism toh na kikhangtou hi.  

Pau tuamte a kitheituah vek i hihman Lamka khua Pentecostal Town a chih sek uh awmthou hi. I paute laka na tualleng i chi diam, vai dawrkaite natanin a zatpen uh Paite pau ahi mai ding. Vai mahajon pau dang siam le omthou mahleh Paite pau thei deuh uh bang hi. Hiai a Paite pau i chih Lousau, Dapzar, Lamzang, Bukpi, Val, Tedim adg. khobing awkaih neukha tuamte leh unau dangte awkaih Lamka a hong kisutuahin a piansak hih tuak hi. Hiai awkaih kigawm pen Lamka pau a chi mai pawl le om hi. Dapzal leh lousau awkaih zui deuh, lamzang leh awkaih dangte toh le kihel thou a chih theih ding. Gelhthoh ahih chiangin Lamzang awkaih a sutpi a pang deuh a bang hi. Insunga Lamzang, Bukpi, Suangdoh adg awkaih zangte le kholai ah Lamka pau in pau ua, nu leh pa awkaih leh tate awkaih hong kibang nawnlou sim hi. Hiai Lamka pau pen insunga Paite pau zanglou – vai, meitei leh Zosuan pau dang zangten zuih baihlam sa uhi. Huchin Paite pau khobing awkaih tuamte Lamka ah niam hiaihiai a Lamka pau pen hong kivoksang hiahiai a bat lai in, tulam kum bangzah hiam paita apan MLA politics ziak ahia bang ahia thil paidan hong kikhek nasa sim bang hi. Huailam zaw i gensau dah ding.  

Tulai a sappau zat genlut lai le. A huapzau deuh function hiam neihna ah sappau khong kizang ziahziah sim abanga, a hoihna om mahleh ngaihtuah ngai le a om de aw chihsimin a om hi. Pau kitheituah vek mahle, a kikim vek, kuamah kizui di om tuamlou chih lungsim apan ei tualpaute zanglou a sappau zatna hong piang ahihleh bel huai sangin i pau chiat mah zangzaw le hoihzaw ding hi. A ngaihtuah peihte ngaihtuah din koih ni. 

Dorcas Hall. 
Rengkai Road a Sawmill (a min mangngilh) gei ka paneuten a pute uh inn luahah ka khosa uhi. Pute Vangaitang suak ahiam huailam toh kizopna nei ahi ding ua, huailam mikhual leh tangval sikul kai ding a inn uah om hi. En Dorcas Hall genlouh Lamka khosung nangawn thei nai kei mahle amau Dorcas Hall et ding gengen uhi. A kilamsan laitak, huailai a dia Lamka a building thupi, Convention Saptuam mikhat a dia muhnophuai ding mah hiven, khatvei a en dingin ka kizuikhe nganngan uhi. Chiang nawnkei mahleng khekoltom teng a slipper bun hi dingin ka ki koih hi. Khekoltawn ka khuisak masakpen Model School uniform ding, huailai puankhui siama thang SM Singh Tailors te khui ahi. Numei puankhuite chihlouh Lamka a puankhui dawr za a 95 val Meiteite hi ding hi. Kou unau, ka U Son a tel leh tellouh ka chiang kei, a tel leh mi thum, Vangai lamte le huaizah khong mah kizuikhia ka hi uhi. 

Rengkai Road apan Tedim Road mantou in Dorcas Hall omna theiten hon makaih uhi. Lailam lui lak lamlian kuak thuksukin, New Lamka tou vela inn tamlou gamla tuaituai sim mahleh paipai le va ki tungtou mai sam hi. A building kilam ka muhdan ka thei chian nawnkei, lei kilaihna san henhuan, cement khuam dawn lama sikzang dawk sengsung khong hileh kilawm. Huchipi a ka mit a laklouh ziak a diam ka thei non mang kei. Bangteng hileh Dorcas Hall en khin nitaklam khomui kuana kong kiksuk uleh Hmuia Veng lakvel ah pasal zukham khat lamlian ning khat apan ningkhata hoi dongdong, a hoi kawma tai thoh zat zel hileh kilawm hong pai hi. Ka kizuih dan uh, ka melpuak uh leh bangkima singtang lamte chih hon  theichianga hon ngamthoh  hi ngei  ding hiven, kou lam hon naih leh hon hetkhak sim dongdong kawma sum hon nget chiangin kei ka nuih na za law chitchiat se, nuih leh tai ka thuahleh adangte le ka nungah hong tai duam uhi.  

A lauhlam le hi zozenlou, koia chika zukham hoi i muhngei hilou, hong hoi dongdong pen kinuihza lomawk!  Amah toh kinailua, a maitang a va nuihkhiak hial ding lah nuam kisalou, nuihza kidek zoulou i hih maimah chia nuih leh tai ki thuah mai hi. A mel theichiang kei mahleng a khonunga Model School a “hiai pa hi ding eive” chih khat bel ka nei hi.  

Zunete. 
Gnlut nop khat hong om nawn. Neulai in Mualkui ah zune tampi ki muman hi. Sawm zunek leh bangbang ahiam nikhua in nupi papiten zune ua, amau zunete (christian hiloute, a upa lamten khovel mite) ki chi mai hi. Huchibang hun doutu(host) inn ah nitak chiangin zubel kitung seuhsaute apan a pengin tep ua, a tepdan leh bangkimin paizia nei vek hi. A nekna mun ua va ki omlou leh kimtaka gentheilou i hihman i gensau dah dia, gentheih omsun bel nitak chiangin sannem la khong khuang, sialki leh zampi toh thuah ngaih leh nuamsa takin sa sa ua, kikhentheilou in zanhak hial sek uhi. Huchih chiangin a zingni thaini a pengnawngin ihmu mu uh chih kithei a, kholai a zukhama hoi dongdong bel kimukhalou hi. Ka min tappa le hichidan zusim dingin Saigum apan hong kuantou seka zingkal a pai dek chiangin ka inn uah hong bangin singpi khong hong dawn malam sek hi.   

Tappa a pau lah ngaih lualua ahihmanin zahkai chihmahtak nellou in ki houpih ngam khollou hi. Amah Saiguma siksupa ahi a, pai dekta ding chih chiangin kintakin a paina ding lam ah ana kitai  in lamgei gamla sim munkhat khong ah na ki tang hi. Hong pai a hon pelhsim chiangin a zak phak dingin “gang, temta hon sek sak ou” ka na chi seka, aman le hon sek sak ngei in a hong painawn chiangin hon puak mai zel hi. A zi Guite, ka ni ahihna ah amah ka gang, ka pan thallouha ana zatsek a nam sim chianga  nau min le non pe nuam kei” chia ana phulphul sek hihtuak hi. Ka gangin “India pa” Jawaharlal Nehru a phuahna sannem la bang le minthang sim om mahleh a thu ka thei kholkei a kon gelh dah mai di. 

JN Model School.  
Kaihlam Jr. High School a pawl 6 zou, sappau haksa sa ding chia Pa Kamkhanthang’ Jawaharlal Nehru Model School a pawl 6 a hon khum uleh Lamka ah pawl guk second year ka suak hi. Model School vanglai ahipha dia, naupang tamin kou class le section nih ka pha uhi. Sikul naupangte Lamka, a khokim, singtang mun tuamtuam banah khat leh nih Kangpokpi leh district tuam a pan paikhawm a kihi hi. “English Sinna-By Thangkhogin” i theihtaisa, pauthei kholkei lele sappau mal tampi leh sentence hunkhop ki theikhin napi Model School a sikulputen “what is your name?” hon chih uh dawng theilou in ki awk mai  hi. A dotna uh leh i min a theilou lah kihi hetlou, sappau a pau uh ahih maimah chia kidawng theilou mawk hi.  
Sikul building thum a tuang cement, a bang nuailam singpek kilthuah leh a tunglam assam type chih di hia-buannawi, buhpawl leh bawng eka zut, sunu a nuhkang- a tung langva ahi. Building lina, principal leh staffte omna pen teklei bang, a kong a truck tyre wheel rim lui sikul dak a kizang, Pu Dailou in a khetsek kikhai hi. A buildingte omdan kipkawi leh direction (sim, mal, suah leh tum) teng toh a mu ngeiloute’ mitkha theih hial dinga gen uthuai mahleh a sau ding venna in i gen dah ding.  

Sikul huang ning khat, building nih kisuktuahna polamah dailen buk oma, a kimkiang teng zunthakna hi mai hi. Pasal, numei a omtuamlou, break chiangin zuntha ding a dimin ki om sek hi. A polam dailen/zunthakna mun hileh a sunglam hall dan pindan omlou, devotion neihchia kizang leh nursery lamte class room geiah tui kholna cement tanky lian oma, tui dawnding koihna le himai hi. Tuikai (water supply) luta, vuahzuak chianga intung langva tui le ki zawllut bok hi. Model School hilou, a tangpi in huailai in, tutan le houh ahi diam, eipawlin zun/ek thakna leh tuidawn koihna khong na ki ngai poimoh khollou abang hi. Tutanin le invengte vokkhoi gim a kikhuttuah tampi ki omlai ding in a ginhuai. 

Sikul fom (uniform) pasalte a khekol hing (green), puannak kang, necktie san, khedap vom leh moza ngou ahi a, numeite a le puannak ngou tunga frock hing, konggak san, moza leh necktie kibang ahi. 

Welcome To Lamka. 
Khosung lamlianpi Tedim Road leh Tipaimuk Road tulai banglou in huailai  Manipur Govt. te PWD ten nasem hoih hi ding hi. Hiai Lamka (Manipur ahizaw di chu) a lamlian poimoh min Tedim Road ana hihkhak dan kansui man kei mah leng Bristishte hunlai, Second World War a kikawmna poimoh Tedim tan paitheihna ahihziak hi dingin ka koih mai hi. Simlam unaute toh chikhat sakhat i na kichih nilouh leh kizopna i na neihdan uh langsaktu poimoh khat ahihmana i Lamka kholai a lamlian poimoh min Tedim Road le ana hikha chin le koih theih ding hi. 

Meghalaya khopi Shillong mah bangin kum tengin hiai lamlian siatnate sunghum sungin ki puaha, alkatara bang nuhvom veu uhi. Young Paite Association le tulai a toh kibangkei leh kilawm. Imphal lama pan hong lutte vaidawnna dingin Tuibuang khang ah vaphual lim toh WELCOME TO LAMKA chih lian leh nalhtaka gelh tak sek ua, muhnuamin thu tampi gen hi. Singngat lam apan hong lutte a dingin le kibang mah Thingkangphai leh Lanva kikal ah tak ua; i theihlouh man a diam kuamahin soisel hiam susia chih kiza khollou hi. Tulai toh tehin Lamka a huamsak uh bel ana neu deuh maithei. 

Pawltak chiangin loua piang hai tuamtuam zuaka van poimoh lei dia Lamka a hong bazaar, masi bazaar kai tam ahihmanin dawr leh lamliante lunthei hi. Huchia Lamka a khohei  siamlou tampite khualna leh khosung discipline omna ding ahi dia, YPA ten lamlian a kimlai rong ngou a gitin veilam leh taklam kimkhen uhi. A vangkim in lamlian tungah rong kang lianpi in “KEEP LEFT”, “VEILAM ZUI IN” chih gelh uhi. Lamsuktuah leh mitamdeuhna munah mihing lam kanna ding crossing rong ngou mahin nuh uhi. Singtang lama pan hong bazarten a zui thei di uam, Lamka mipi  bel lamlian a i pai nak leh veilam kizui hi. Nitaka kholai vakten le motor khalh chia veilam zuih banga zuihlouh mawlna a ngai in “side” zui vek uhi. Motor tai tamlou, bang hun hitaleh khe in pai le lamlian thoveng taka zuih theih mai hi. 

Huailai a ahi dimaha ki koih leh ki ngaihtuah khollou, YPAten bang suma hiaite hihthei uh adiam chih ahi. Thasen leh nasep tawmngaihna huang ah koihta le, khopi sung a lamlian teng nuh ding rong, a brush, singpi man ding sum hunkhop beithou ding hi. 

Motor Lam. 
Meitei influence ahi dia motor sangin gari ki chizaw hi. Motor tamlou ahihmanin Lamka ah traffic jam ki theikhalou hi. Motor tamlouh ziak maha a mite le ki tuangmunlou leh motor ki nellou a motor kham le tam diak hi ding hi. Tulai khopi tuamtuama traffic jam louhna om nawnlou ahihman nidanga ten hisap leh planning ana neilou uh chichi na hanga huailai hunah kuamah in tuni a traffic a jam dana jam ding na gelpha khollou ding mah uh ahi chihsimin om hi. Bang teng hileh.. 

Imphal nangawna town bus, taxi service a om kitheilou in kholai sumsinna a passenger pua omsun autorickshaw hi mai hi. Phai lam dana cycle rickshaw omlou a, autorickshaw neite business hoih nei a koih leh tunget ahi uhi. Govt. office dawr nuam, nungak-tangval cinema en ding leh neih leh neihlouh thu hiloua emergency a hospital a kipuakna ding khongin autorickshaw lak hi deuh hi. Tulai a tribe organization tengin ki neihsiak bang phial mahle huailai in ambulance omlam le kithei khollou a  Fire brigade bel nak omlua hi.  

Ei theihna chiangah lamka ah bike thum leh li kan omlou maithei, a omsunte khosung a taina na uh akhu leh a gingin kithei mai hi. A ging puak phutphut ahihman a diam phutphut chipawl bang om hi. Cinema Hall neitu Sasang leh Dr. Ginkam phutphut kholai a ki mumun deuhte ahi dia, scooter leh car nei le tam hetlou ding hi. Huchi dinmunah cycle in poimohna lianpi nei in mi tangpi inle hahzat hi. A zuakna dawr vaite a hi deuh dia cycle bawlna workshop chu Meitei leh tualmi khong a kihel deuh ding.

A neite leh khokim apan sikul hong kaite cycle in hong kuan ua, sikul ah le cycle koihna mun deuh om hi. Sikul sports leh mipi punkhomna khatpeuh ah cycle neiten hon keng ua, taikin zualna ding a om chiangin phatuam hi. Lamka a om leh khosa a cycle tuantheihlouh thil kituaklou in ka ngaia kei bang ka ki nakzil hi. Cycle tuantheihlouh leh ka kizil thu chiamnuih piana pek tamkhop dima ka gelh koimaha ka koihkhiakma in ka mansuah kha a poi ka sa mahmah ve. Gelhthak ning chi leng lah huai dan gelhkhe thei nawnlou ding ka chihmanin ka kipan ngam nawn kei hi. 
Ki nakzil chile a cycle neiloupi i hih chia khatvei bang va kizil zual, tuangthei kichi mahle zat gige ding omlou a koi hiama tuanphut, hekphut ngaihna om leh lamlian a hek ki ngaplou (lawmte dana siamtaka tai ut lah huai dia kimuang zoulou ki hipen) in a tuangtheilou pawlah ki omzel hi. Mi a lah kizilna dia va mawk nget ngam hilou, a lem a om zenzen chia kizil hizel mai in a Lamka om sung a tuangthei category a kikoih manlou a ki nusekha a suak hi. Tuangtheilou danin kikoih mahle ana tuangthei a ki hi diam, Lamka polam a omnung scooter bang ki hekthei zel thou hi. 

Pan Dukan
Vaiten Meiteite loh, Meiteiten ei hon lohsawn a diam Lamka ah kuva ki nak hai hi. I culture ah dum (zanah) in zung thukpi kha a tuibuk muam, zabel/laizial tep khong sisan a belh nutsiat zuitoua kuva baihlam taka ana ki lalut hikha ding hi. Lamka ah pan dukan neite Bengali leh Bihari hi deuh hi. Town Hall, Tipaimukh Road konga Dilu Pan Dukan a kipatna i dot chia Agartala chi gaih sek, huailai apan Bangladesh lamte Lamka na lutkhin tham a de aw chihsim phingin om hi.

Kuva khum naupang leh numeiten hai deuh ua plain (a teh, sunu,  supari leh jubi) bel sung hoihlouh mana zarda hai ngamloute in hai deuh hileh kilawm. Sungna singpi dawnlou, sa nelou tama; a ziak malta naknek, ann nek valluat, khaini muam, kuva hai ziak khong  houh ahi mai diam suina kichian om nailou ding hi. Eksousath man tam ahihmanin eksoubis zarda kihai deuh hi. Pan Dukanten Baba original eksoubis zanga duplicate omkhollou a de aw chi dek le a dawr bawlte vaite, a customer lah singtangmi ngen ahihna ah met tam nuam di uhia chih simin om zel. Kawm kuva le pan dukan ah kizuaka tatsatlou a haisan zezu gige omthou hi.  


Mithapati zarda teng 1 ahihleh banglapati zarda makhai man hi. Amei apa a kihai in nungakten kuva khilai thei tangval ngaina uhi. Silchar a omtung lai Bengali tangval fel leh melhoih, Lamka a LIC a sem ngei khatin Lamka nopdan hon genpih sek hi. New Bazar lak a inluahna gei “zingkala tui doh dia i pai chiangin nungakten amah office kai ding ” chia tui doh masa sak uh chih genmang moh hial hi. Amau laka huchi khollou ding ahihna ah gentuak le hitham ding hi. A gen zaknuam chiahlou bel “nungakte kuva haikhat a le luppih theih” chih leh i theih ngeilouh Lamka a kizuakna mun a omsak khong ahi. 

Tulai dana khovel kinohlou a sepdi neilou, theilou a hunbeisak haksa suak ahihna ah “nak chimhuai e” chih kampau ki zamun mahmah hi. Nitak annek khit khomial chia kuamah inkuana tukhawm liiliai khollou a tuailaite vakkhiaka hun beisak ding chih ngaihdan om bang hi. Pan dukan geia va din, vangphat leh maingap kuva lei hon khilai thei bang le tuah theih hi.  Mundang, gamdanga lawmte hongzin pawtpihna ding theilou pan dukan geia va dinpih chih khong gen le om hi. 

Lamka Kulite
Mahajonte’ nna a dawr ua tuta kamsiam taka khotual paua customer houpiha van khot  ahihman amau le thaguma nasem dia kikoihlou leh huai ding mi poimoh uhi. A society uh a chi a chi - siampu chi, sumdawng chi, nasem chi, sepaih chi chihdana kikhen lah ki poimohtuah vek ahih haihlou uhi. Mahajonten dawr a van nawn ding, van hong tun chianga truck apan a unload ding, thagum a nasem ding a poimohna uh coolie in awnghu ahihman Lamka ah ana omtham hi. Bihari  khong hideuh uh bang hi. 

Vaite sumsin siamna a pankhop uleh kihuaisiamna uh hi ding hi. Suangpi le suangnou in a thuapkeileh kiplou chih banga dawr liana mahajonte sumsin lamzanna dia thaguma nasem thei, utna na a zattheih ding vaigam koikoi hiam apan a hon tolhlut malam uh hihtuak hi. Huchia coolie Lamka omte hardware leh sing-at (timber) lam zuak tualmi dawr neite a dingin le tulai a Mizoram a building lamten misitiri leh nasem ding Karimganj  vaite(Bangladeshi)  zat lemtang a neih bang un zattangzang suak hi. 
  
Signboard. 
Lunglut man a diam Lamka a signboard lian leh bus khonga laigelhte - a gelhdan, rong heldan, brush stroke nalh sak, hon hipthei tam hi. 1983 laka Aizawl leh Lunglei ka muhkhak lai Lamka lam tukzoulou sakna ka na nei hi. Burma lama pana kawlte nuaia ana zil hong kipat nunguh bel huai ah chih dingin hong kangtouta uhi. Mizoram toh Lamka kidem chihdan hikei mahleh nidang apan tuni dongin i Zosuan pih ahihziak ua thil bangkima kitehkak kha sek hile kilawm hi. Tuni in bel kong bangkim ah Mizoram in masawnin Lamka lamin tunget leh munpi dana ngaihlouh hong kiphamohta hi. Mizoram i chih state khat, ei Manipur a district khat lel i hihmanin thil ahihna banga et leh pom kulta hi.  

Khatvei class a Sir Anthony in “aim in life” hon ban dot lawmpa Khommmunthang in artist chi, ei huna genmai di theilou “artist” i chihtei leh lawmpa chih zui a hon ngai a diam “Can you draw a cowboy” hon chi hi. Lawm Khommunthang’ (Vungkhom Khommunthang) min Sir Rinmawi in Kho munthang chin sam nak seka, amah Hmar backbround a ngaihtuah in Khom pen Khua, huai a pan, khua mun minthang chihna a khomunthang  chi a la hi ngei ding hi. Lawmpa drawing lunglut namahin Enter The Dragon hong suah leh drawing paper lian dima puannak silhlou Bruce Lee lim a gelhte, a mel banah a awma phuaina sisan pawt khong kilawm thei hi. Ama influence adiam, a lunglut le ki hi, en le zaw Bruce Lee lim ki gelh sek tak hiven. 

Lamka artist i chih tulai dana computer zanga gelh hilou khut ngeia brush zanga signboard, poster, bus adg a gelh uh siamlou uh chihna ding omlou hi. Lianpi a kigelhte bang a naichikah enle hi phephu napi, kholai a hong kitak chiangin gal-et le chiang leh kilawm mahmah zel hi. Cinema Hall a poster a milim lianpipi leh a film min bollywoord/hollywood style designed golpi a kigelhte bang nalhthei himai. Lamka ate siam i chihleh phai lam i paisuk chia ana siamzaw lai uh, Imphal zin mit tai thei hita ven. 

Khommunthang
Lawmpa genbeh zek ni. Tualmi puankhui masa, Tipaimukh Road a Phunglian Tailors tapa 4 laka a thumna ahi. Puankhui inkuan chihmahtak khekoltom leh lukhu khong khuithei hi. Autorickshaw nei ua hekthei in a man chiangin a service zel hi. Sikul kaitung singtang gimnam  mahle hon musitlouin class ah hon houpihin leh hon pawla, en le kinelin kithuah theihpah in om hi. Numeilam ah Bungmualte Sangneihching in mi awlmohin sappau thei kholloute ana kankuah sek hi.

Lawmpa toh kithuah, a inn khong ua drawing leh bangbang hiam hih sekin nitak chiangin a nungakte bangle kihel sek hi. Tangval duangching, melhoih leh fela nungakten deih mohlou napi bangchi a diam ngaihzawng lamah paifuh khollou sek hi. Moreh lam Lusei nungak toh kiteng ua, huai apan sikul hong kai nawnlouin Model School ah pawl sawm examlou hin ka thei. A sepna Mahajon Suakhnunte innuai a petrol tanker koihna laka ka va hohkhak sek lamtak ka thei. Fel leh lungsim hoih ahi a, tuni tanin gaina mahle kizopna omthei lou a suak hi. 

Amah dan lawm ngaihbik tampi om mahleh i genlut dah ding. Ka kithuahpih nak deuh lawm Dongkhoson in hon nutsiat facebook a ka zakin phawkna lai ka gelha, tutungin amah lam i gensau dah ding.  
 
Football Leh Volley Ball. 
Nidang pek apan singtanglam ah tournament omsekin cup (tropy) laten nasa taka lawmin khotang vualnop khat suak hi. Khristianna hong lut chianga ngeina tampi na nusia i hihmanin cup lop, masi leh kumthak lop khong vualnop(festival) dia i zat mai ngaita hi. Tunai a Tangmai Festival khong le huai taksap awnghu dia bawltawm hi ding hi. A politics lam le omkha mahleh huailam thutuam in koih le.  

Pial kha dek zel hangin, Lamka a kimawlna ki ngaisangpen football, azom a volleyball hi ding hi. Sen tawm leh mi tam kimawl theih ahihmana ki hahbawl leh kithang ahi maithei. Hiai ka zakpatna 1989 a Pu Dongzathang sungnu in Napean Sea Road, Mumbai, a inn ua ka va pawta a gen ka zakkhak  gingta kholkei mah leng tunungin dik dingin ka koih hi. Hockey le sepaih pangte hon puaklut ahi ngei dia, neulai in singtangah mau zungkalha a stick ki bawl, a ball dia mau bul mah suilum in ana kimawl zel a om mahleh Mizoram dana lar zoulou in hockey tournament omlam kithei khollou hi.  

Kum tenga om Independence Day Tournament Lamka football a dinga kidemna lianpen hi dinga, a kimawl chiangun field nawl dimin mipin ki ensek hi. Huailai in FC chih khong omlou in a club zawngin team om hi. Tulai a cross a chih uh bang huailai in MINUS chih ahi. Local club tuamtuam, BSF team, Imphal leh a kima Meitei club khong telsek ua, TRAU, NISA khong a minthang deuh ahi ding. Manipur pumpi a tournament lian CC Meet a chih uh Imphal a kimawl pen en va ki enphalou hi. Bangchik hiama panin Independence Day Tornament entry fee omsak ua va mawk ettheih hi nawnlou hi. Lamka mawltual langva in um kimvel ua a lutna ding kong bangzah hiam bawl ua ticket neilou luttheihlouh hi. A etman cheng nih hiam ahi ding. Khokim khong apan  football pek en dingin cycle in hong kuan ua, a kipatma in loudspeaker ngaihtak ah music khah ua, mawltual kimvel ah bihari chana zuak, vuk zuak ki vialleh leh in a bouruak tuam leh nuampi khat a om hi. A etman neilou half nunga a khahzan chiang ua lutpawl le om sek hi.     

Lamka Sports Club. 
Local club lakah LSC, BSF, JS, Bizang khong a minnei deuh a mai diam, kum tenga level sang tungzou den pen LSC ahi ding. Penalty khong a keeper uh Chalkhum in dive a a save  etnopin zohngeu bang hial kisa sek hi. A siamdeuhte Imphal khongin a la ua, Ngaland Police a lut bang le om hihtuak. Tuni Mizoram leh Lamka tehvual hikei mahleh huailai in Mizoramten Lamka ah football player hong zong sek ua Chalkhum le lakha uhi. Lamka nungak Chawii bang, numei football a India represent phetlou captain hi ngei a theihin om hi. 
  
Volleyball ah Bungmual, Tuithapi leh Zou Veng in minnei deuh ua, Bungmual leh Zou Veng final ettham ching hi. Enter The Dragon enkhin cinema hall a pawt, kungfu siam maidana kithei a gente dan deuh un hiaite volleyball final etkhit volley ball siam ki utsuk pah zel mai hi. Siam tuakin kisuthei ua, point kikimsim hong due nilouh, best of five kimawl sung le sawtin a ente le ki mittai hi. Supporter neituak, a sat (hit) fuh chiang ua awng zuazuaten bouruak siamin nuam hi. Lamka volley ball player Mizoram a va luta, huailam va domsang pawl bang le om ding hi. 

Inter School Sports. 
Kum tenga district a sikulte kidemna chih dial ah singtang lamate hong panglou uh bang zel kidemna om sek hi. Lamka mawltual kizang deuha, Secondary School huang a volleyball ahihton uh le om hi. Sikul naupangten uniform silha enin amau sikul chiat panpih awng zuazua uhi. Huchibang kimawlna a paikhawm nungak leh tangval kideihtate kithuahna hunlem le a bang hi. 

Kidemna laka sikulten awng zuazua a amau sikul a guptheihna uh volleyball, khokho, kabaddi, football ahi ding. Model School khokho leh volleyball ah ki champion deuh sek hi. Himahleh khokho leh kabaddi chihte Inter School Sport chihlouh, kidemna a omlam kitheilou zel h. National level ah le Doordarshan Sports channel khong bakah muhding omlou abang hi. Sport a om dek chianga a player sikul a tenkhiak tawm, sikul huang maha ki zil lel himahle uh a siam taktak tampi om hi. 

MIL Exam. 
MIL a Hindi leh Manipuri pawl 8 tan lak vek ngai hi. A tungin Gautam in Hindi subject la a, amah   mi lianlou, vom bilbel leh khabe mul nei thipthiap, Nepalite ki chi mai sek tununga a melpuak  ngaihtuahin Bihari hizaw dingin gintakhuai hi. Pawl 6 ahiam ah sinlai khat Himalaya kichi lavui (poetry) last period in hon donga a baihat ki omlou gawtna din bench tungah class pumpi hon dingsakin hon khum hi. Amah polama singpi khong dawn, chowkidarte houpihin nui riahriah zomah, nak hehhuai. Hon khahkhe mai dia kikoih a diam a sim le ki om tuan hetlou zel. 

Tiffin chih bang omlou, zing dak 7/8 a anne, tawp chia singpi dawn le omkhollou nitakann kingak mai sek hiven. Teacherten bel sunin singpi leh sangkan, Pu Dailou in Paunem Hotel a ava lak meh zel uhi. Pocket money neiten sikul huanga chowkidar’ inkuante chana zuak, sikul konga Biharite vuk (barab) san zuak khong lei ua, a neilouten gil a kial leh thuak ngai hi. Huchi huna Golden (scented khaini) i hon muamkhak leh sung bang kilokin gilkial bang phawklouh lehlam in omthei hi. 

Gautam in hon khahkhiaka ka pai u leh lamlian ah street light ana vak phengphangta hi. 
Neulai a Mualkui khonga Manipuri leh Hindi laimal hoihtaka i na theih chaisa, Model School a hon hilhkei le uh le a sim nana na kibuailou hi. Pautheilou leh a gen theikei mahle text book a kigelh kisimthei a, note hon piakte uh a dotna leh a dawnna simin ki baihat thei hi. Khenkhatin  a laimal le thei khollou ahihna ah exam chiangin a dotnate copy, a repdan a mun khong khektuahin  pawl giat pal galkai sawm mai uhi.  

Exam a Teiguk. 
Exam i gen leh siamsinte nungak tangval gai, khotanga kizang leh buaina tuamtuam nei tampi omkhin leh a tangpi a laisim don khuk ki om khollou bang hi. Exam chianga passik louh lah utllou zelin akhenin copy ua matkhiak leh sikula nohkhiak om zeuhzeuh hi. Teacherten note hon pe tangpi ua, exam chia poimoh ding - impt, bangzah hiam hon hilhte uh sima baihat, a hong suakte gelh a passik ding hipen hi. A copy nuamten laipuan sakolbaktehin neuchik leh saupi a tepin, hong suak dia gintakte gelhin khep ua, puannak ban kawma koiha examna a ena tei, a dawklouh chianga a khepna hong tou geih zel chihdan hihtuak hi. Khutpek sung, scale leh desk tunga na gelh pawl le om hi. 

Matric board exam lai in huchituka min copy ahi maw chih ka theikhia. Dotna a kihawm khita zuntha ding a pawtin polama lawnkhia, huaia a siam ana pangten a dawnna kintaka gelhin supply lut nawn uhi.

Maths & Science.
 Singtangmi Maths leh Science siam om manglou in sinsaktu Meiteite hi tangpi hi. Sir Damu, thau enan, Meitei accent a agen kawma  blackboard ah note gelh seka, kua in a gen ngai a kua in a gelh tei chih le don khollou khatin maths leh science la hi. Bangziak hiama tawpsakin a oma, a senior luattak mana tawpsaka om dana gen pawl om hi. Ama mun ah Meitei mah, nak kawi leh zumsim, a khabe a kelmul hawi zeuhzauh leh khaini muam, Samurendra kichi hong pang hi. Amah science leh maths siam ahihman “scientistpa” peuh ka chi uhi. A utchiah a class command zou, a ngaihsaklou leh ana kihou bang omleh kikou khumin tai ekek thei hi. Mi tai a hong ki hehsuah a a gentheih nawnlouh chiangin: 

Walking in street!
Huh!
Naked!
Zing zang! Zing zang! 

Chi khongin kikou mai sek hi. Khua lum ahih chianga nitaka lamlian dunga puannak suaha vak, guiter tum a lasate mukha sek hi ding hiven, siamsinte huchia om ua laisim dawnlou a class a theilou ahihkeileh homework hihlou chih khong a genna, a kouna dan ahi. 
Khaini a neihlouh chiangin class ah hon checkin a muhleh la a kuaman lah ki ngenkik ngam nawnlou hi. 

School subject sanga sangzaw Additional Maths bang hon omsaka, hunkhopin kila mahleh a tamzaw in ki khonung tawpsan hi. Sikul tawp nunga class lak ngai pen kizoulou deuh hi. 
Laboratory hoihtak omkei mahleh blackboard a diagram gelha hoihtaka hon hilh chiangin science theinop leh lungluthuai pi ahih ka phawk hi. Astronomy bang, amah lah lunglut aksi khong ana sui leh enen hihtuak, huaite hon gen chiangin lungluthuai in theihna kibehlap hi. 

English Subject.
 Ka luttung un Sir Anthony in English II la a, amah sappau a awphawi bang stylish leh nalhtaka hai puak chakchak zozen ki ngaisang hi. Kicheina donlou in hi zetzat khollou a, Shillong gimnam chih mahtak karate bang le siam chi uhi. Volley ball leh School sports ah hahpan theia tulai dan hileh sikul coach himai ding hi. Himahleh amah le hong tawp phutin a khonungin MNF a lut ahih kiza hi. Ama nungin south lamte mi tom biihbeih, a vun latdan ziak a diam a ha bang ngou zozen, P.V.Lucose a hong hi a, aman le grammar nehsoh mahmah sam hi. English I (prose leh poetry) a zillaite hon genchian chiangin 45 minutes hiam class ah paragraph khat le  zoulou a sentence khat leh nih lel a lecture sunga period beizou chih khong ahi. 

Hiai mipa hilhchiannate, a diaka word meaning khong hoihtaka i ngaih leh theihlouh ding om nawnlou abang hi. Sappau kisiamlou ahihmanin a tungin a gen kitheivek kholkei mahleh awlawlin hon kiman thoua, teacher dangte dana note lah hon pelou, exam chianga class a agen i theihte i gelh leh ana kipahpih a diam gintak sangin mark bang kimu tam thei mawk hi. Hiai mipa ziakin examna a own word a gelh leh sikul polam a laigelh thanopna neihloh hi dingin ka ki koih hi. 

Public Administration. 
Social Science lamte- PA, History leh GK khong ka class master uh Sir Rinmawi in la hi. Aamah fashionable deuh a diam a khekol mong palhin a high heel sang thei hi. A sam koi sim lenglang leh sau thuahin, tha-ittaka class a lak lai a hong lenkhia a mai hon khuhkhak sim chiangin a khuta koihlem ahihkeileh a lu a pei ngauh chiangin a omna ding mun dik tungtou zel hi. Nidanga Lamka a band (music group) khata lead guitarist ahi a chi ua, a perform uh bel kilap manlou hi. Music lam ana tui deuh mah ahi dia, ka class uh la bang hon zilpih ngutin, It’s Not An Easy Road (gospel) chih la amah hon zilpiha ka theih ahi. 

It's not an easy road
We are trav'ling to heaven,
For many are the thorns on the way;
It's not an easy road,
But the Savior is with us,
His presence gives us joy ev'ry day.

Chorus
No, no, it's not an easy road,
No, no, it's not an easy road;
But Jesus walks beside me
And brightens the journey,
And lightens ev'ry heavy load.

It's not an easy road
There are trials and troubles
And many are the dangers we meet;
But Jesus guards and keeps
So that nothing can harm us,
And smooths the rugged path for our feet.

Tho' I am often footsore
And weary from travel,
Tho' I am often bowed down with care,
Well a better day is coming
When home in the glory
We'll rest in perfect peace over there.

No, no, it's not an easy road,
No, no, it's not an easy road;
But Jesus walks beside me
And brightens the journey,
And lightens ev'ry heavy load.
And lightens ev'ry heavy load. 

Class Master ahihna ah classroom etkolna feltak neia, class captain leh a panpihtu ding guangin huaiten sappau a pauloute ama kiangah report sek uhi. English medium sikul, naupangte sappau ngena pau ding chihdan ahi a, niteng in zepthuak ki om sim hi. Zep banah seki (25 paise) ahiam fine piak ngai lai hi. Fine i gen leh a dang le hon tamsak sim hi. Nitenga classroom kepsiang leh phiat ding captainten routine bawl ua, munphiah leina ding makhai (50 paise) khong a vangkim a kithoh ngai zel hi. Huailou kalin classroom sunga tuidawn kholna dia leibel leh glass leina ding khong le kidong zel hi. 

Ka class ua khutgelh journal pian chiamnuih thutaka gelh ka nei ua, line khatin a sim khit chianga a nung uate pesawnin class pumpi in kisim sek hi. Nikhat item khata ama tanchin, a fine lak sumte a zatna khong kigelhkhakna Kimbawi ahiam apan hon mankhe kha a ka lauhsim u leh  bangmah zaw hon lawh hiallou hileh kilawm. 

Kum tengin IAS exam (UPSC prelim) Guwahati ah va tel seka, a zinna lenna a atuankhoppih Irish mi chih khong leh lenna sung a votdan, coat ahikeileh jacket silh a ngaihdan a gen khong ngainuamin ki kamka heuhou thei hi. 

UPSC a exam dia kisa chihmahtak, PA text book a omlou Indian constitution latest amendments, Fundamental Rights leh Directive Principles kikal khong note hon pia in hilh chihtakin hon hilh sek hi. UPSC lam ana buaipih ahihziak mah ahi dia, GK bang ngai poimohin leitunga gam omte leh a khopi (capital) min uh, Abbreviations, Sobriquets etc note book dimdimin hon peseka, class ah hon dong sek hi. Ama ziakin class pumpi uh General Knowledge hoihtuam mahmah dingin hi. 

LIC hiama AAO hon mu in aman le school hon nusia hi. 

Vai & Meitei Pau. 
Cinema enmunten vaipau thei deuh ua, a tangpi in vaipau leh Meitei pau theilou kitam hi. Paite khong sangin Meitei leikai toh kinai a om unau Zou leh Thadou pau zangte Meitei pau siamzaw  uh bang hi. Hiai tungtang gen ut kisa vaipau theihlouhdan gendekin a laimal leh examna khong a i patleh teacherte ban genkhakin hong oma, gen tuak tampi hong omom lai mahleh huailam  hial bawl phot hoih ding hi. Huai ma-in Sir Thanzam, Sir CKK, Sir Mangta, Sir Somen, Sir Nekkhomang adg apan ka class pumpi un thil manpha zilkhiak tampi ki nei chiat ding hi. Chianga kizep hunlai ahihmanin a chiangpum uh thuaklou bel a ki om khollou maithei.  Mizepsiam leh a zepna na pen Sir P.V.Lucose ahi ding. A gam ua apai chianga laibu khat gelh ding, huai a kou lawi min khong le telkha ding chih khong gen tak hiven, bang laibu a gelh diam ah. A gelh leh simnophuai thou di zaw hi a. 

A vaite tata Paite pau siam ua, Lamka ah cinema et chia a gen uh theihna ding chihlouh vaipau siam a ngaihna ding kitheilou himai hi. Class master inlah sappau a paudia hon phutluih zomah. Ka class ua vai omte Anita, Manjula, Gurvinder, Ajay Sood, Anil, Sri Kumar ahi ua Paite pau naltaka pauthei ngen ahi uhi. Sri Kumar pen Bihari khedapbawl, a dang teng Punjabi businessmen-te tate ahi uhi. South lam teacher thak Commercial Geography la Sir Somen a hong lut masakni a lawm Paukhomang in eipau theilou dia koihin “na hung kiphatsah vial leh hung kidawmlou di a ve” a chih leh lawmpan “poi kei” chia hon dawng kau mawk! Lamzang school a kum tampi ana semkhin dan ana hi.

Meiteite mah le Paite pau siam vek uhi. Kou class ah nih ka nei ua, M. Thoiba penin zangthei thou mahleh Meitei accent deuhin pau a,  S.Thoiba pen naltakin pautheizaw hi. Saikot lam leh Sadar Hills lam unaute khong sappau siam uta Model School hong kaite kum khat nung khongin sappau sangin Paite pau a siamzaw mai di uam chih di bang hi. 

Mike (Horn Loudspeaker). 
Eipau a thawnsau, nidanglai loudspeakerte mike (mic) a kichi mai sek hi. Thawnsau chih ka u Lalte’n ka Pa Thawn min la a inn uh Thawn Saulim minvoh ua, mike service hon pat chiang ua a min dia Thawnsau a chih uleh loudspeaker genna dia hong kituak phian hileh kilawm hi. Mobile phone om nailou genlouh landline telephone le kimukha khollou, a neisun officer lian deuh leh sumdawng hausa khong hi dia tam hetlou ding hi. Tape recorder/cassette player a nei om  mahleh music ngaihna sangin banghiam nikhua a houlimna ahihkeileh program zatna  khonunga ngaih dia a record na in zang tangpi uhi. Music ngaihna bel radio leh a neizouten record player hi mai ding hi. Recorder player sound system hoihtak nei le tamlou ding hi. Tedim Road, UBI geia pharmacy khat ah record player apan la ngaihtaktakin treble leh sound chikim  hoihtaka ging ki khah puak setset seka, huaite sound system a hunlai a dia hoih tuak mahmah hi.

Huchilou banghiam function nikhua a hun kipatma leh hun bei nung, lamka mawltuala football tournament a final ni ahihkeileh Meitei Thaban chong a mike apan la a khahte un music lamah Lamka khua hulum sak hi. SSPP Function khonga mike kizang ahihmanin hall sunga tutna tanglouten leh a kimkiang apan thugen, lasak leh program teng a ngaihthei hi. Huchibang huna officer leh saplian a chialte un siamsinte fuihna thu a gen uh manpha a, sikul  subject polama siamsinten thuhoih, lahoih leh pilna a ngahna poimoh khat a chihtheih ding.

La Kithang Khenkhat.
Huailai record player pana function khonga ngaihtaka la kikhah zaktheihte vaila leh sapla hi deuh hi. Meitei Thabal chong chiangin zankhua a ngaihtakin kikhah mahleh kuaman noise pollution chi ahihkeileh zakdah dia le koihtuanlou hi. Sapla ah Mohammed Ali (Cassius Clay), Beautiful Sunday (Pat Boone), Paloma Blanca (George Baker Selection), khong kithang deuha a group lamah Abba, Carpenters, Pussycats khong kholai a ei zakphaktan ah kithang hi. Huaikhit lamin Don’t Cry Joni (Conway Twitty) Rivers of Babylo (Boney M) leh Pakisatan lam Nazia Hassante unau (Disco Diwanee) khong kithang hi. Vaila ah bel Bollywood film lalui leh film thak leh minthang deuhte apan himai a, hiai mike a kikhah khong leh SSPP conference a lasiamte sak i zak khong apan vaila ki theihbeh hi.

Eila ngaihtheihna omsun radio leh SSPP Conference a asakte uh hiphot hi. Late 1970s a tape recorder hong tamdeuh kawmin Lusei la Burma lam apan Zodi hong tunga, huaikhit Vulmawi; eila chi deuhle tulai khenkhatin Chin/Tedim a chih maite uh - The Blue Hills hong om masa in, Lia Leh Tangte Lengtong, Agape, Sihna Kigo Zo khong in hon zuitou ngal hi. Lamka laka cassette album kibawl masapen ahihkei lele a kibawl masa pawl Pallai chih hiam khat VL Muani, Liani Parte chihte pawl sak ahi mai ding. Huaikhit lamin Lianlunching, S.Chingnu, V.Siampu chih khong hong hitoua tuni in bel theihsenlouh a dimin omta hi. 
Hong simsim densuanta a, peiha gelhbeh di om lelah sutzop ding in i koih photta ding.
 
Laigelh danga ka gensek bangin sappau mal khat le zanglou a eipau a lai gelh haksa mahmah hi. Hiai laigelh ah le sappau thumal tampi muhtheih ding hi. A khente eipau dana i na pom leh zattak, a sipel bangle ei gim ki namsak a, a khen lah eipau a chianglou ahihkeileh omlou a sappau kizang ahi ding. Laimal gol, italic chih toh hoihtaka khen thikthep kisawm mahleh hihseng ding le a bang kei.

No comments:

Post a Comment