Nov 23, 2023

Kol leh vai

India mite genna dia Lusei, Hmar leh eipawl in vai i zat uh Thadou, Vaiphei leh Gangte in kol chi ua, kawlgam unauten kala chi uhi. India gam i chih gam lianpi a sung a chi leh nam tuam tampi omna ahihna ah kol, vai ahihkeileh kala i chih chiang a kua teng huam sak i hi hiam chih ah “hiai teng huam ahi” chia va gentan geih haksa ding hi. Zosuante'n ei omna mun a India mi i muhphak leh theihphakte vai (kol, kala)  hisak ki hipen ding hi.

Kol, vai, kala chih thumalte omzia - bang genna, koi a bangchik a i zat pat ahiam i thei kei  hi. Kala chih bang tualsuak paumal ahi khol diam ah. Kawlte a ana kawm uh houh a de aw chihsim in om mahleh kawlte pau theilou i hihna ah ki gen ngamlou hi. Vai i chih chiangin buhhum suk taii khit a sep leh hawi a i nolh - a vai - ngaihtuahna ah hong lang pah a, kol i chih nawn chiang in henkol but - sa leh gal i mat a taimang theilou dia kol i butsakte hong lang hi. Kala bel   Hindi a thil vom genna dia kala chihlouh tualsuak thumal ngaihtuahna a hong lut vang sim bang hi. Tua i gente a hong kipan ahi ding i chihna ahi kei a, ngaihtuahna a hong lang masate gen i hi lel hi.


Unau khat, suangtu khat ki chi tawk le hang le nidanglai khua leh khua kisim hun in khotuam a om Zosuan pihte mah le sa leh gal a na ki-en a kidou/kiman in i na om hi. Hausa khat  ukna nuai a om khua teng hausa leh mipi nei lalgam khat hi mai ahihna ah khodang’ mite gal le hithei in ki etdan tuam khat na ompah hi. Huai hi kei leh leng khua leh khua kikawmna leh kisaikhakna tawm, omlou phial  ahihman pau na ki gamla baih mahmah ding hi ngut hi. Huaiziak a thumal leh thilmin tampite na kikhatlou hi ding hi. Huaiziak mah in pau kia hilou awkaih leh i awphawi, thumal lamdan, a luan zia  na tuampai deuh om a, huaite lai i hon neih a eima kaih ging toh kituak  dia i hon gelh sawm nawn chiangin pau ki gamlapi semsem hi ding hi. Zomi pomthei Paite sung kia ah leng awkaih tuam – Dapzar, Lousau, Lamzang, Bukpi, Val etc om hi. Burma lam ah Tedim, Teizang, Sihzang, Saizang etc om nawn hi. Vaiphei, Simte, Zou, Gangte, Kom etc khong le awkaih dungzui ei deihna bang a sorkal in tribe tuam chiat a hon na chiamteh khin ahihna ah a tuam chiat dan in na ki paitou khin in, paitou nilouh lai ding bang hi.


Kuki, Mizo leh Chin pomte lak ah leng awkaih tuam  om chiat mahleh hiai ah gen i sawm kei phot ding. I gennop bel kikawmna leh kisaina omlouh mana pau kibang zangte le na kidang gai a, na tuam khin, thumal leh thil khat min bang le tampi na ki nei teltul mai ahihdan lam ahi zaw.


Mikangte leh a missionaryte uh i gam a hong lutnung ua kristian gim i hong nam chiang in hon na bawlsak (bawlpih) uh lai in i paute gelh leh sim na kipan hi. Huchibang hun ah pau leh (translate) ngailou a ki theituah khuate ah kikawmna (communications) na omzaw deuhta ding himahleh bible khong hon tei chiang un eima pau zat a na omlou paumal, thumal phuah beh leh topthak ngai tampi om ding in i tuat hi. Huai hunlai a thumal, paumal piang ahihkeileh i topthakte ki enton a na ki zangkhawm tampi om ding a i koih lai in huaite ziak mah a paumal kibanglou tampi leng na ki neipan hi ding in le i tuat nawn hi. I thupi – kol, vai leh kala chihte le huai hunlai a na piang hi ding in a koih theih ding.  Suina (research) nei a muhkhiak leh letkip hilou ahihman in “tuat theih” “hi kha ding hi” chihte dan a ginthu a gen ngai hi. Gendan dang in, kikawmna leh kisaina (communication and interaction) nei a pau ana ki lohsawn (influence) khate a na kibang, a neilouzawte a na tuam hi ding hi.

 

India a Manipur leh Mizoram state khong omma, Lushai Hills apan tuni a Manipur south district a kristianna hong luttou ahihman in hiai sahkhua muhna kibang deuhte lakah sawltak leh Pathianthu gen bangle na kisawl in kizopna na neizaw uhi. Lenkhawm culture bang le huchia i ki lohsawn/laktuah uh hihtuak hi. Ana kikawm leh kithuza deuh Lusei, Hmar, Paite etc in vai a chih uh, Kangpokpi lam mission huzap khak  Thadou pen a pau kinaihpih zaw Gangte, Vaiphei lamte in ana zuizaw in kol a na chi uh hi ding in uphuai. Burma lam aten lah ei kol leh vai ana theikhalou ahihman un kala na chi uh hi ding hi.

 

I thupi toh kisai kia ah hilou in, tuni in Lamka a pau leh awkaih tuam kisutuah tampite bang le kigawm leh kizangpolh gaita abang hi. La khat ah:

A mak ngei e a poi ngei

Hiai bang lawmlawm a na om

Hiai khong ziak mahmah ahi

A “kol leh vaiten” hon simmohna

 

Chi in kol leh vai hong kizangkhom a chih theih mai diam ding. Zohngeu i chih pawlkhat in  mengcha chi ua, tuni in Lamka dunga khangthak tampiten a nih a gawm in “zohmeng” khong chimawk uhi. A masapen tuh i pau a thil i genot ahihkei leh I genchiang utluat chiang in a kibatpih khat toh gawm a kopkhat suah a zatdan I neihsa mah laphuaktu in na zui hi ding in a gintakhuai. Zohmeng pen bel huchi hilou a pau kizangkhom vengvung a zakzakte uh bulhkhom a khat hon suah uh hi zaw ding hi. Hichidante Lamka huzap khaklouhna Tedim lam hiam Mizoram hiam in na zui tuanlou in pau hong tuamna, hong kibatlouhna khat na hi nawn pah hikha ding hi.

 

Chile lah Lusei la khenkhat ah le vaite genna ding in “thlang kawr vai” chih bang ana zang zel ua, hiai a kawr eilam a kol ( R leh L toh kisai) a kibang leh kilawm zel hi. A tung a la i gen a kol leh vai chih a kizatdan toh bel kibang veve leh kilawm.

Zoram hmangaihtu mi huaisente u

Thlang kawr vai chhak ral ma ah

In zam mai dawn em ni le?

Zoram par an thliah hi.

 

Huchi ahihleh amau le kol leh vai ana zangkhom uh hong bang zel chi bilabial thak zel le. Atangpi in tuni dong a Iamal khonga R leh G group in i zatkhop thumalte, paumal upa mahmahte  ahi nuam viau a, bible lehkhiak hun a zatdan kibanglou hong piang hilel lou in huaima lam hun sawtpi apan kol, vai chihte ana neikhin mah le ki hithei zel hi. Suithukna neilou i hihman in etdan leh gintakdan tuamtuam om thei chihdan in i gen ngam lel hi.

 

I pau toh kisai a suina nei ki tam nailou leh suichet deuh ngai lai tampi om zaw hih tuak. Chi phet le.

 

[October 2022 lak vel a Dibrugarh a gelh ahi]

 



No comments:

Post a Comment