Jul 27, 2008

KIKHEN THEI MAHMAH LOU

Samat-galmat kiman suante "pupa khangui zopna" ahia "Sakhi a pii san, anou san" Manipur Zosuante'n kikhenna lampi na tawn uhi. "Huchi di mah hi, hih hoih u teh!" chi a pawlkhat in liangbet a, a tuam chiat bang a na gelhlut zel uh hihtuak. Ki engsawn zawmah in recognise dia chinloute nangawn in recognition ngen tuni dong phia-phia zomah uhi. Recognised khit "nam" kisakna nei; huai a zangsiam "nam" makai te MLA baihlam tak a chingthei dinmun ahi.(Makaite'n na a semkei uh chihna hilou). Election tuhna mun zil a automatic a chingsa chih phial di a constituency nangawn bawlfel diamsa bang hi. MLA politics lel et a thil hoih bang mahleh Zo suan pumpi politics a ding in a hoihlua kei.

Pupate hun a sa-le-gal a ki en uh ahihman kituam-etna na nei ua huai kha mah tuni a ‘nam’ leh ‘nam’ (recognised a omte) kal a kaaitou pih hih a politics, society, sahkhua leh bangkim zel kha ahi chile a chiang zaw ding e. "Nam" kaal ki lemlouhna om leh ‘nam' khat sung pumkhatna khangsak a;heutu a dia MLA chin baihlam tuam sak maimah ahihman kituahlouhna deihhuai bang mawk hi. Huaiziak in “nam” khat le khat kaal, “nam” khat sung beh a ki-etna leh politics, khotaang, saptuam buainate leh Zo suan kigawm sawm minkhat putmawhnate hiai ziak ahi chileng khial khol lou ding hi (Hiai i chih hang in mundang Burma,Mizoram ah ana kipaklua thei tuan kei ding uh. Amau leng ahihna uh a omthou).

Lehlam ah amal a khosuahna ding kawlou, amun-amual, a amihing in le a daihlouh a tengkhawm-ngeina, tawndan, utdan, duhdan, sahkhua etc kibang, suangtu khat akikhen theilou ahih uleh kigawm a kul haihlou hi thep-thup zel uhi. Mizo Union, Khul Union,Kuki, Chin, Zomi chihte kigawm utna/tupna thil ngen ahi. Hiate a kigen chiang in pom leh pom louh, a utpawl utlou pawl a omchiat. Kigawm sawm selua kidou kha zozen, "Sa-me in khum talua ning a chihna lam a mak" chih bang hilou di hia... Reunification gen a kidoute gal-et zual in lehngat bang mahleh a lohchinglam le ahih mel theihlouh ahihna om hi. Tualgal dul laitak kigawmthu gen khenkhat a ding in san a haksa maithei. Sihna-manna tuakte ngial in aman a tuakkei a ahi chih a awlsam ding. Huai ziak mah ahi hiai thu i gen. Kamsung a lei leh ha aki keih khak theih aki nai ziak uh ahi. Ha in dek keipha lou hi. Tua kisual-kibal huihpi pen a then hun om ngei ding ahihman kigawm a kul a phawklou omlai ahih khak leh aphawksate'n phawksak ding a mohpuakna uh ahi. "A bil puaklek" nailou omlai khak leh kikhen theilou, amau kankhawm gige om ahih theih kham kham in (amawl ta zong in) gen suk zek ni:

SUANGTU KHAT. A laisiamte un suangtu khat (root) a hihdan uh a gen chiangta uh. Huaituh Zo (Sho, Dzo, Yo Chou, Asho etc) ahi. Huai pansan a Zomi, Mizo etc chih ahi. Suangtu khat tuh pom in pomta kei le-uh ahihna uh khektheih hi mawk lou a huai in kaikhawm, gakkhawm gige zaw hi.

CHIKHAT. Suangtu khat chikhat hilou chihna ding a om kei. Melpuak, piandan, rong, mit, biang, nak adg. ah chikhat ahih uh a langa vaite hiam sapte hiam toh theihkhen mohna ding a omkei. Silchar vaiten Mizoram toh a buai chiang ua Hmar/Kuki/Paitepa 'kapu' hilou ki chi mah leh a dawm tuankei uh. A sawisak ut uh "Kapu"te a buaina a serious leh minsiat utlou Assam sorkal in kaikhawm a gamgi tan escort toh khakhe hiau zel ahihman ut le utlouh thu hilou, apaikhete taang a omlaite'n thuak dinmun ahi. Vaite’n chikhat na hi uh kikhen kei un a chihna dan un lata le uh lawk zaw ding uh.

BEH-LE-PHUNG. Kuki leh Zomi tualgal buai tung in Mizote’n lemna khut ava zaak uh. A palaite uh C.Chawngkunga, F.Lawmkima leh Zathuamate beh-le-phung a Chongthu, Singson, Hauzel chihte phung suut le Kuki leh Paite leng ahi uh. Beh-le-phung kibang, a mite Mizo, Kuki, Zomi kichi a atuam kisa a om zil-zel ahih uh hiai ah alang. Kikhen a min tuam pom le pomlouh nei chiat a a om ving-veng lai un a beh-phung min un kaikhawm thou a; namkhat, suangtu khat a hih uh kawkmuh-muh tei-tei ahih phawk in pom tek le uh a nahloh uh peek zaw ding.

CULTURE. Suangtu khat chih mah tak tawndan, ngeina, thu-le-la, tangthu, nek-zondan, nunop bawl, misikhua leh a lampi (sahkhua), kicheidan, niteng poimohte bawlkhiakna ding a khutsiam vanzat adg aki bang vek hi. Neukha (local variance) ki batlouhnate bel a om ding mah ahi. Unau mimal a mituamchiat hi napi inkuan khat a hih thou bang ahi. Culture pu-pa patsa a zattouhte kia uh hilou khovel kikhek nung a patkhiak thakte u leng a omna chiat uah a ki zui duam duam ua, a kibang tangpi thou. Culture tuamchiat nei chi a aprovetu ding a cultural dance khong a zatsawm hang un sociologistte mit a etin a culture uh a ki bang vek a chih theih.

MIZIA/UTDAN. Pupa sabiak zuihlai hun a mizia, utdan, chindan leh ngaihsan thilte a kibang sim vek.. Eg. sabet, galmat, annek- (e.g, sathu, bekanthu, ankamthu, gawtuai), chiamnuih adg. Sabiak thak lut nung leh kiukna tuam a om nung kim-kiang (environment) kikhek a khophawkna/khomuhna zong ki khatta lou in kibatlouhna pung hi. Genchetna: Mizoram ah Bengali toh ki hetkha ahih man un a tangpi in kam a genthoh siam leh lungduai deuh uh adiam...chih theih. A gam neitu chia kikoih sang deuh, confidence a hau deuh uh bang. Mundang a mi nuai a omte ki koihniam in, zumna bang ahau deuh uh abang. Kawlgam ah leng a kamsiam leh lungsim zatsiam deuh uh bang hi. Kawlte nuai a ut bang a omtheilou, a ki hetkha na-na na survive na ding a kawl mizia kawm zek ngai a hi ding hi. Mizoramte’n kawllamte a mullitna ziak khat hiai ahih a gin huai. Manipur lam tageet, om pheu-phau, gentam khollou, action a gen ching buk chihbang in a omthei. Manipur leh Mizoram ate aki dek khak chiang Manipur lamte’n nehlou in Mizoramte chalak (doha siam) lua chi suk uhi. A omzia Mizoram ate’n Manipurte sanga lungsim zangtam zaw a chih theih. Tripura, Cachar/Assam leh Bangladesh khong ah kua mah in ngaihsak tak tak lou a amau ning-ning a ki-ning, hinna (survival) ding a kimkiangte a kinga ahih man un Hindu sabiak zui peuh leh adg dg om thei uhi. A tangpi a kibatlouhna ziak hi dia gintakte i taklat zual ahi a (dikloupi le ahi mai thei), kim-kiang tuam ziak a kibatlouhna piang chihsawm selua i hi a, ki demna hiam, zakdah di hiam hikei hen aw..Mizia kibang, environment kibatlouh ziak a mizia hong tuam chihsawm a ki nei i hi.

BUAINA TAWPKHAWK A KIDELH. Namtuam kichimah le uh haksa topkhawk, beidotni in aki naih masa uh. Naih a omte’n na kihepsan mawk lou in amohpuakna mah u'n a ngai nawn uh. Silchar a Pa Kaizadal Singson inn a galtai naupang khat tuahsia a bei tak in, a vuina ding, han laih ding chihte a hong kulta. Ahi ding bangtakin(naturally) Mizo Welfare Associationte a naih pah ua, naiha omte'n niallou in na makaih pah uhi. Huaima in Mizo Welfare ah Manipurlam ate pomdan in a omkei ua, amau le a va ki tahlut tuan khol kei uh. Laizom (zite ziak hiama) ki-kawmlou, kingaihsak lou a lang, lah nopni/dahni a kipai theilou, kinaih ngai thou dinmun ahi. Mizo Welfare omlouhna a Zomi Welfare omta leh tua i gen a lehlam(opposite) geih in a om ngei ding. Hichibang hun a kipai-kinial theilou a hihna un khat a hih uh pialpak bang in langsak sak.

TENNA GAMLEITANG KHAT. Tuni a Zosuante tenna gam state, district atuam tuam minnei a aom hang in akimat aki zom vek a hi. Amaute sang a thilhihthei zawte ziak a gam tuam chiat nuaia na omkha uh ahilel. A leitang kizom mahleh vaihawmna tuam nuai a aom chiat, ki mutuahlou, kisaikhalou leh kikawmlou a hun sawt om chiang ua lungsim a tuam kisakna hong piang a khangtou zel ahi zaw. Aluahna chiang chiang uh uh Zogam hi a, ukna khat a ana om ding ahi. Miten’n khen in gam min tuam vuahsak mah le uh a omna uh gam leitang kimat, kilaikhen thei lou ahi. Tua in aki khentheilou a hihna uh langsak nawn.

PAU. Pu Siamkima Khawlring in a laibu ZALENNA RAM a Siboleth leh Shiboleth a gelhna ah pau tuh agingthei, omze nei, kihouna a mantheih chiteng huap hi a, laigelh ahih leh muhthei vanzat tuam tuam zanga pau hiam, thugen hiam chiamtehna ahi chi’n a gelh. A gelh zel na ah Ephraimte’n kammal khat SHIBOLETH a lamsiamlouh man ua khatvei thu a mi 42000/- in a sihloh un mihing leh mihing khentu lianpen khat pau kibatlouhna ahi chih a lang hi (Judges 12:6) a chi. Zosuante pau kibanglou i chih pautuam hilou; paubul(root) a kibang, noun a vek phial a kibang ahi. A kibatlouhna zatdan (usage), awphawi (accent) leh dialect (local variance) ahi lel. America ah English zatdan chiguk a oma, England ah 32 a om aki chi. Huaite English ahi vek. Zousuante a kibatlouhna ziak-omna tuam, kikawmtuahna omlou a hunsawtpi om ziak hi in misiamte'n a mu uh.

NOPNI DAHNI A KI UAPDAN. Kituambawl chiat mahle uh nopni dahni a ki uaptuah louh ding a ngaingam kei hial uh. Mimal aki uaplouh tawp in YMA,YPA,YHA,YVA etc in aki uap chiat uh(Manipur context). Tuahsia hiam, mimang zondi hiam omleh huchi mah in kiuap ua, ki uaplouh aki siamtan kei uh.Uap-a om lam in le uapdi ana ki lamen uhi.Nopni-dahni thilte ah leng khat a hihna uh langsak uh ichi thei nawn. Huaiziak in nopni dahni thilte’n akikhen uh a phalkei i chi thei nawn ding.

I thugen a chiang hun tawk in a gin huai. Point dang tampi pholh khe thei i om ding. Hiai teng mai in le hon gawm zouta mai lou ding a diam?? Kikhen thei mah mah lou hi hang ei guai. Na chi kei maw ??



march 1998/silchar/ revised for web page 2000
http://geocities.com/phualz/

No comments:

Post a Comment