Aug 10, 2012

I Gam Leitang Zat Phattuam

Political Science siamte’n political tak a dik political status hoihtak nei gam i neikei chimahle uh gam i luahna, i tenna teng i gam ahi i chi mai ding. Hausate a e, bang e chilou in mawl takin gamnei dan in kingai phot dinga, i luahna gam leitang bang chi zat phattuam ding chihlam khong uanggen le houh a hoih diam i chi nuam hi. Nidang in Lamka zaang ki delh thou mahleh, buaina i tuah ua kipan ki hah delh diak ahihdan i gengen sek uhi. I gam a development omlou, tui leh mei genlouh lamlian gina nangawn omlou ahihman a singtanglam a khosak leh nuntak haksa a,  kuate'n bang chik chiang a hong sim a, I neihsunte hong ngen a, bang tuak ding i hia chih theihlouh ahih man in (lungmuan huailou) insecurity i nei a, ahithei liai siah in singtang lam lawi in a phaizang lam ki delh huan souhsouh i hi pen abang hi.I lak ah en le, tuni in kong (line) tuamtuam a misiam leng i tamta a, i gam bangchi zat phattuam ding ahiam, bang chileh taisan lou a anuamzaw a inteek tak a luah dim semsem thei ding i hiam chih lam ngaihtuah ngaihtuah ngei khollou houh i hi diam chih ton a om hi. I gam, a leitang lian leh munawng tam ahihna ah plantation, farming lam khong pibawl theih luat ding ahihdan khong ngaihtuah a gengen hunta hi. Chiphut le, Mizoram a wine bawlna dia hoihpen pawl a agen uh grape chikhat, Bangalore Blue a chih, hoihlua ahihleh geographically a akimatpih  eilam ah le a lei, a lum-le-vot kibang thou ding ahihman in ching le hoihlou tuanlou ding hi. Huchibang mah in kawlgam a apple hoih ahihleh eilam ah leng a hoihlou tuan kei ding. Lungchin lak vel a apple lei bawl om lua hidan in a kigen a, bang chituk a lian a kibawl a commercial tak ki bawl leh lawkna om ahiam chih bel ka thei kei. Vai khopi tenga apple kizuakte Himachal Pradesh leh Kashmir lama te khong hi deuh abang a, ei Zogam a piang ka muhlam ka thei neikei hi. Alei lah hoih, tui lah om, vuahzu leh nisa, khlolum-khovot lah extreme lua hilou ahihna ah eigam ah horticulture leh floriculture lam ah saupi a paitheih ding in a gintak huai hi.

Sorkal lam in bel i gam a hoih dingte anak theih law di ua, pan le nak taka la hikha un teh. Hilele muhtheih ding a  bangmah ki semkhelou, kizuakkhe lou ahihna ah a koilai hiam a fail dimdem bel hi peuhmah ding hi. Sorkal lam pan nasa taka la ding in a nawk in mipi in sorkal i nungthuap hiam, sorkal lunglutlou ahih leh le mipi lam kipunkhawm ahiam mimal in hihtheih chiat hih a  kipei a pan la ki om nai vaklou hi ding in a gintak huai hi. I gam a development omlou ahihna ah khosak haksa in laisim zoulou bang i tam a, nasem ding unskill labour leng i tam a mi ompih ding a mun tuamtuam Singapore dong a kuan kitamta ding hi. Akuapeuh in mahni nekkhop ding lohkhiak theihna dia sep leh bawl hoihtak neichiat le “ka chimlua” chih khong leh “nitum a carom kap” om le a tawm deuh ding a, diklaw khollou a sumbawl a  sumnei, a chethei i chihte le i ngaihsanna a hong niam deuh ngei ding. Zu zuak, taksa zuak i chihte khong le a kiam deuh tham ding a, morality lam a keniamlua i hihdan  i gengente leng adan a hong om deuh a ginhuai hi. I khua/bazar a meh lei ding lah kidaih thou si in bazaar nupi, singtanga pan a meh hon pawte a lasawn dia kituh a kilai nuaunuau hial bang le a hong kiam deuh ding a, meihol zuak ding bang le a hong tawm deuh ngei ding.

Pu R.Sanga in lemon grass a chihte hectare 200 lam mun ah achingta hi in a gen ka zakha hi. Ama gendan in i gam a kichingte kha organic ahihban ah a quality lah hoih, a zuakna lam ah haksatna ding bangmah omlou hih tuak hi. Hiai thil hi eilam hausa/gamneite sang in Sadar Hills lam leh Chandel lam khong a te’n lunglutpih zaw uh hidan in a gen sek bok hi. Hiai pen mimal khat, amah Pu Sanga panlakna lel ahi a, sorkal le telkhalou ahi zomah lai hi. Hichidan  lamte ah i lungsim, tha leh zung tam sem sen a panlak tuak kasa mahmahta hi.

Huai lam ah a mipi leh hausate khong in theilou I hih lele mipi theih dia awareness campaign chi tuamtuam bangle hah bawl seem ngai ngai ahi maithei. Tawlkhat lai in Jathropha (hia a spelling le ka chiang kei) i gen vengvung ua, huaipen chu scientific tak a bangmah theikei leng le nak chin law zozen le i gam a ecological balance suse zou mahmah ding in kana koih mawk hi. Huai china lam a le bangtan tung a, I chinte zuakkhia, marketing bawl thei i diam chih le ka thei tuan kei hi.Diesel bawlkhiakna ding a hoih chih ahi a, nasa taka i chin a i lohching letuh leinuai a lakkhiak petrol leh diesel in lah tangtawn hon daihlou ding ahihna ah a zuak haksa law lawmlawm kei leh kilawm hi.

ZEPADA te'n leng tua I genlam khong ngim leh ngaipoimoh a sorkal tellou a le i gam economy bawlhoih theih luat ahi chi ahi ngei ding un ka gingta hi. Aamau paizia leh tup-le-ngim bel ka thei kei zel hi. Facebook khong leh koikoi hiam ah houlimna a ka gen khak sek khenkhat kon gen lut zek ding. I duh mahmah, talpakte bang in eisang a a duhzawk lai uh, zawngtah bang Thailand, Malaysia etc lam ah (stinking bean a chi uh) anak nek tuak thou ua, a medicinal value khong le ei lam sang in ana sui khe zaw uh abang. Koitak hiam a ka simkhakna ah BP a ding khong a le hoih a chi uh hi in ka thei. A theih beh nuamten google ah “stinking bean” chi in zong le muh baihlam pen ding hi.

Zawngtah pen India ah NE ei Zosuante leh talpakte nek ahi deuh a, Naga lah leng Manipur Nagate’n a ne deuh uh abang. Nagaland Naga, Manipur toh kigamgi lak deuh a ten bel a ne ua, Nagaland sung taktak ah a ne kei uhi. Himahleh Dimapur apan khong in a nekdan ahon theita ua, tu in Mokokchung khong ah leng a kung nei a om souhsouhta uhi. I gennop ahihleh a neloute le loh thei ahia, a market ding huchi pi in a lungkham huai kei ding. Silchar khong a mehzuakna bang ah vaite Mizoram khong a omkha te in a leisek uh ka mukha tham hi. Shillong a Happy Valley kia hilou in Laitumkhrah bazaar bang ah le a kizuakta a, Bara Bazar ah whole sale in kg ah 70/80 in a zuak ua huaite lei in Manipur lam khong a posawn in a zuak sek uh chih tukum a ka theih thak ahi. A kung a tam a tam ching zou khop le, a gah i nek sengkei lele a tang (a keu) a zuakna ding a tam mahmah ding in a gintak huai.

Singzual bang lah eipawl in loulai a hong poute kia ah kingak ding dan in i gel mai zel uh abang a, tulai in phaizang mah delh a lou bawl  bang tam nawnlou i hihman in loulai a poute sel/dawng kidaih nawnlou in Lamka bazar a cheng 10/20 man lom lian hetlou in lei thasial huai mahmah hi. Gamlak a pou a kunglian leng atam a, huaite le a lou ten saupi gellou in a kung bang phuk pahpah i hihman in a daihsawt lou in kumteng a va loh ching in a kung om nawnlou zel hi. Huchi ahihna ah ei mahmah in akiak, anou china a lei zapi bawlkhiak hunta hi. Hoihtak a bawl in enkol le kumtawn a loh ding om gige ding ahihna ah kivakna tham a chinglou hetkei ding. Manipur a i zuak sengkei leh Mizoram, Nagaland, Assam khong ah leng a zuaktheih tham ding. E’n i nek kholouh a gah keute’ tuamtu, a hawng (a tang tuamtu) bang Nagate'n a khokkhia in kumtawn a akep chiang un se hetlou hi. A gah hawngte sipnam vilvel (namtui) ahih ban ah thak leh sa vitvit ahih chiang in ngasa, voksa, aksa lak khong a khak ahihkei leh sahou khong toh huanle limsak tuam mahmah hi. Singzual lei nei in a kungpi tampi nei le a gah/a hawng le zuak theih law ding dan ahi.

Adang le gen ding tampi a om lai ding. Huaite midangte gen ding leh hon sutzop ding uh i chi ding. I gennop pen bel tuhun in  ngaihtuahna thak zang in i gam a omsate, i gam thil piangte, i gam a haichi tuamtuam, sing-lelou a alim, ahoih, aman neite leh i gam a thil hitheite dap kual in i gam hauhsakna a dimte zatkhiak dan lampi ngaihtuah ta ni chih lam ahi. Sorkal nasem a i khaloh lah hauhsakna ding a chinglou, contractor ahiam, sorkal ahiam, thau ahiam thuneihna zang phatuam a sum hauh chihlah mipi inle hoihsa lou a demdem i hih chiang in, tua i gente mitsuan in huailam ah pan lale, i gam ah eite hauhsakna tham ding, sorkal in hon ngaihsak kei lele sorkal tellou phial a ei a mipite’n i sepkhiak theihna ding lampi tampi om lotel ding hi. Sorkal leh galvan tawite i convince zoh a amau panpihna bang a i sepkhiak theih zawkmah lelah hoih seem leh baihlam seem chih ding himai.

No comments:

Post a Comment