Jan 10, 2013

Moreh Leh Lamka -III

Nakging (snoring) ding ki lautuah ka ding uam zan in ka lumhak sim uhi. Mi khat in zan a azi nakging ngaitheilou in “Numei mei bangdia nakging na hia?” chi’n a beng phial chih a ki gen. Pu in “Inlam a lah en manlou ka hihman in TV a golf kimawl kon en lai ding a chi a” dan 12 lak in ka lupsanta hi. Zingkal dak nga lak in ka thou a, a lumhak deuh amah bel a hong thoupah kei hi.  Lawmte’n zing dak sagih leh akim a kipatkhiak ding a chih uh kou gel in zekai sa, dak guk leh a kim ka chih hun vel un a hong tung ua, pupa  ana thou pan ahih toh ka hunchiam uh ka pel kha uhi. Dak sagih leh akim lak in kaki pankhe zou ua, a nitak a ka Bengali nga nek u’n hon bawl a diam sung hong nuamlou ahihman in Imphal khopi pelhma, pharmacy kihong ka muh masakpen uah damdawi ka lei malam uhi. Pu in Bengali staff khat “Tulai in Imphal a local (Loktak) nga bang a limpen dia” chia a dot leh “Kawi Mash” a chi a, huai mipa’n nitak mehdia Bengali style diktak-a a zi ahuan sak ka ne ek uhi. “Kawi mash” chihpen e’n “nga meihol” i chih,  talpakte’n “ngakra” a chi uhia. “Nou a dia nasa taka panla ka hi” chihbawl in Bengalipa’n le a hahsiang haksat dan a gen nilouh a, hiai nga a phulip kiatsiang/bohkhiak haksapi ahi ngut hi.



Thoubal, Lilong, Palel tan phaizang ahihman in lampi mam in tai ziahziah theih hi. CM bial ahihman a diam,  a mellatdan in Thoubal khong ah development na kisem deuh a de aw chih di hileh kilawm hi. Market complex (bazaar) bang a neih hoih tuak sim zeizoi uhi. Manipur mi hilele Thoubal khong va muh khakna ding lemtang omlou a diam ah, tutung ka muhpatna ahi. Lilong  bang le a kitawnkha a, talpak gam chilou in “bawngsa” va zuak le pai mahmah leh ana kilawm hi. Dakkal khat khong tai ziahziah nung in Palel ka tung uhi.

Palel ah lawm Khampu toh kimu in singpi leh samosa breakfast ding in ka meh ua, hun saulou ka zatkhawm uh nuam kasa uhi. Gintak bang in Pu toh a houlim tui ua, Moreh leh Imphal kikal a sumdawnna paidan leh bangbang ahiam a kihou ua, nuamsa uh hi a ka theihman in amau kihou sak lel in ka na ngaihven kholkei hi. Lawm Khampu pen a theihna (knowledge) lah hoih, awl chikchik a pau a houlim siam khat  ahihman in ka pupa toh kithuah le uh nuamsa tuak ding ua ka gintak, lawmte chia kisuanglah hetlou a Moreh a hong hohpih dia ka zot mah ahi  hi. Look East Policy leh Border Trade chih khong pu in a bildoh gige khat ahihna ah lawmpa’n lah thei mahmah ding, kihou thei ten ding ua ka koih hiven. Singpi dawnkhit in Customs office a daileng malam ding chia ka pai u leh Pu in “Guite, kei a boss ka hihkha aw” a hon chih ka man pah a, amah dailenbuk ka zang masa sak hi. A Bengali nga nek in bawl zek tei ahi ngei ding.

Ka muhzual dan in Palel leng va omkha le nuamlou hetlou ding a bang hi. Pangalte tam pian uh kasa a, Thadou lamte dawr bang le ka mu zual in ka thei hi. Bang mimi om ahia chih lawm Khampu ka dotleh Anal khong leh atuamtuam ki mix vek ahihdan ahon hilh hi.
Palel leh Moreh Kikal. Palel a kipan lampi a tou, a koi, a tang, a suk chih khong hong hita ahihman in motor  taidan hong tuam deuh pah hi. Mualtung lam manoh in a ki pai pah vungvung sim a, lampi tou pian hi. Sepaihte’n lah motor tai ana check nuam a sak a sakthoh houh ahi di uam ah, bangbang sepaih ahi ua chih le theihseng louh check bawl ana tam ngeel uhi. Mun khenkhat bang ah motor khol a lemlouhna, lamtou laitak ah hon kholsak teitei ua, a huathuai sim hi. SoO lailai-a a bang huchi zalbawl uh  a diam chihsim in a om a, lehlam ah talpakte  SoO lou zel  ua chih a hong ging nawn hi.
Palel leh Moreh Kikal

Pu toh kei a nung ah, a hektu kianga ka Bengali pa uh tu hiven, pu lah vom leh vaimel ngal, ka Bengali pa uh pauthei leh a gen lam nuamsa lel ahihman in sepaih check na peuh ah kintak in “Pute, Guwahati pan a hong zin, Moreh a sightseeing dia paipih ka hi uh” a chih zatzat chiang in sepaihte’n kou hon en in hi a sak tuak mahmah ua, gari dang banglou in ka paisuak pah thei sek uhi. Moreh hoh ding a ana kihuam mahmah ka ngaihlouh sim uh, lawm Khampu hong pai theihlouh ding tak a ka laklut thakpa uh sepaihte check na ah hong phatuam phian hi. A banglam hon ngaihtuah kha a diam pu bang le amah leh amah hong ki soisa in Moreh bazar ah a sanggampa uh hong zin chia Tamil pau a hon houpih  ding uh lausim hiveng aw peuh a chi a, amel ka etthak chiang in Tamil mi bang law ngut ahihlam ka phawk thak hi. Aman le Moreh/Namphalong khong a South India mi tampi om ahihlam bang ana thei law dan ana hi vial hi. Ka va hoh hial chiang un lah Moreh hi’n Namphalong ah hitaleh South India mel ding himhim ka muhlam le ka thei kei hi. Vak le ka vak nasa man kei bok ua.
Lamhoihlouhna Ah. Imphal a ka heutupa uh car zang hive ung, lampi hoihlouhna ah speed niamsak tuan khollou  a ka kitah puak noknok chiang un pupa a ngaihdan hilou hi.  “Na gari a kise kha ding”, peuh “Na gari itlou maw” peuh ana chih zel chiang in lawmpan lah “Kise zenzen lou e” chi in a hekdan khek tuanlou hi. Atawp in ke’n hek leng chih bawl in “Hill section a khalhsiam le ki  om ahi aw”  bang a hon chi khong a; kei lah kipan tuanlou, driverpu’n lah hon awn tuanlou a ngei in ka pai zel uhi. Atawp lam in chu chiamnuih in “Bosste hong zin, hiai gamgam a hon paipih mawngmawng uh. Amau gawt theihna omsun chu nunglam a kitah sak noknok di himai. Gari a siat lele poilou. Action a gen di himai” chi dan hi ding ahi khong hon chi a. Lawmpa lah bangmah gentam tuan lou in a nui veivai lel mai hi.
Driverte

Driverte.Motor a Khualzinna ah driverte a poimoh mahmah napi, a tangpi in vaite khong in a driverte uh muniam, simmoh bawl in a tai ekek khong a thangsak uhi. Driver sual lungkimlou in a pute khualzin a tokbuai thei mahmah a, driver nungak pakta deuhte bang in ki zekai sak hiam lamkal a gihpih dingdan a bawlsiam mahmah a chi uh. Driver pilvangloute ziak a accident theih luat ahihdan theilua hi ding hiven, ka pu un mundang a khualzinna khong ah a driverpa hunkhop a sak teng in houlimpih, chiamnuihzel in kipahsak sawm gige hi in ka mu hi. Passenger pua sumo driver khong bang le a khen chiang in mimal buaina neihban ah gim dimdem thei ahih manun passenger pilvangte’n houpih gige in sulim sek uhi. Mizoram bang ah numeite khong in kuva khong bawlsak in a duat thei mahmah uhi. Kum bangzah hiam paita a Aizawl apan Gauhati zuan sumo a ka ki zingpat, nitak dak 8 khong a tungthei ding pen Meghalaya a truck ki block ziak in zinglam dak 3 khong in Gauhati ka tung zou pan uhi. Passengerte kum khit phet in Shillong lam ah kiktouh a sawm ngal mai a, kou kianga hong khawl tawldam phot dia ka zot uleh, Shillong a passenger in hon ngak ahi. Counter te’n ticket ana pekhinta uh, Shillong apan Aizawl ka zingpai nawn ngai  chi in ut bilbel lou hi. Sun in chu a ihmut a suak awm chih phet in a om.
Driverte

Sialtal.Lampi a hoihlouhna om mahleh a tangpi in a hoihna a tam zaw chih ding ahi. Kimbawi Pa style tak in Guite Road toh tehkhin ding hile bel lampi nak hoih mahmah chih ding ahi zel ding. Mun khat ah lamgei ah sialtal khat ana om bembuam mawk a, i muhleh lung bang a leng thei dek mawk hi. Neulai a ka sialtal lianpen uh Pu Zenhang in Jesu suang a dohna ding chi in Pu Dimhoihpa’n sangkhat ahiam a hong leikhiak a Lamka lam ah a kaih suk lamtak ka phawk hi. Atal dangkhat ka neih uh a hong let takin khat-tat in a omna kitheilou in a mang a, a kimu zou nawn kei mawk hi. Imphal heutupa a gari khawlsak zen in lampi a ka sial muh uh lim ka la uhi.
Sialtal

Sial chihpen Zosuante a ding a ganvulh lianpen ahihman a poimoh mahmah, lapau bang a itna letdan genna, a lian toh ki symbolize, hauhsakna tehna, mou man (pasal khat in numei khat zi ding a i lak chiang mihing compensate na dia mou nu-le-pa kipia), leh sial kigoh chihbang a thupi leh honourable petmah khat  ahihdan khong lawmte ka hilh hi. Sial pen ei Manipur singtang gam ah om mang nawnlou a diam ka chihsim leh Chandel District lam a ana tamsim lai ding in ka gingta thak hi. Lamgei a theipi gah min phengphung khong omsek mahleh khawlna ding a lem keia, a lemna khat a khawl in theipi gahpha manglou lou in ka ne uhi. Moreh/Tamu a hih ding pi lua le om tuanlou, kiklam chiang a khovak laia a singtang gam teng aki pelh man nak leh Palel khong apan zan nung a pai le poilou chi’n ka kin hehu kei ua, lampi ah ka utna na ua khawl in lim khong kala zel uhi.

Theipi

Tengnoupal.India gamthuk lam suak vaite North East nak theihlouh lua i tuahkhak chiang a Noulawi in Indian geography simkha lou na tel uh maw chih nop dekdek in om sek mahleh lampi a Tengnoupal khong i hon muh chiang in Khaih! Ei geography le bang hituan kei veh aw” chih a hong ging sim hi. Neulai khong-a Tengnoupal min i zakzak himahleh, kisiamtanna le hi tuanlou in singtang school ah Leitung Gamthu, Lamka a high school a lah World Geography khong kitawi ahihleh Manipur Geography ana ki simkhalou ahihlam khong ka phawkthak phing hi.
TegnoupalTengnoupal

Imphal apan km 69 a gamla, Moreh road a mun sangpen a kigen, Manipur phaizang teng bang muhtheihna mun a kigen himahleh meipi ana zing leh khawllou ka hih man un kou bel bangmah ka mu mang kei uhi. Chiahlam a Palel tan driver a ka pantouh leh khomial nung, Thoubal ka tun khong un ka ngawng kham in ka lu na le hichiahlou hon tawp leh mekgawm om hileh kilawm dan in nuam hetlou in ka om , gari bang khawlsak in tui peuh ka dawn kutkut a BP sang a chih uh houh a de aw  ka chihleh pu in Zenzen teh. Altitude sang a gari na hek ziak ahi a hon chi a, aman hiai lam geography ana thei zaw daih ahih tuak hi. I theihthak leh vamim chih dantak a i taw vangim nam ana hi phial  ding hi aka hia. Manipur a ding a tourist mun poimoh pen pawl a gen leng ahi ngut hi.
Moreh. Chandel district sung, Burma  gamgi gei a om, kho (town) lian lawlou ahih kuapeuh in i theih, Manipur a gamdang van kizuakte hong kipatna ahi pen hi. Mundang a leng gamdang van hong paina ahih ana thei ahi ngei ding ua, 1980s a bank clerk ka seplai in union leader khat in hon panpih kisa a hon beisei ahi ngei dia, “Moreh akipan tape recorder hoih a hoih thei hilou hiam”  a hon chi deuh gige a, ke’n lah ama beiseih louh tak gift ka piak leh lungkim ngellou chu ahi peuhmah dia ka kimuhnawn un ngaih deuh in “The Presentation is not bad” a hon chi aka. Indo-Myanmar Border Trade, Look East Policy khong a Moreh a poimoh khak ziak khong leh Central Govt. in Financial Inclusion a chihte uh ziak khong a hiai lamlam va tungkha ka hihna uh leng a om tham ding. A official lam zaw i gendah ding.
Moreh

Hiai khua a mihing omzah 2001 census in 14960 apha sak a, nam tuamtuam – Zosuante, Meitei, Pangal, Tamil, Nepali, Panjabi etc tenkhawmna ahi a chih ahi nawn. Ke’n bel a kuamah (nam tuamtuam) le ka muman kholkei hi. Gamgi ahihziak kia hilou a nam tuamtuam omkhawm ahihna ziak mah ua leng sumdawnna lam a ana sang ahihna a om ngut ding. Nam tuamtuam, culture tuamtuam kisuaktuahna munte a tangpi in sualna lam bang sang mahleh a hoihlam a khantouhna leh sumdawnna lam ah poimoh deuh abang hi.

 Friday, 26 October 2012

No comments:

Post a Comment