May 10, 2025

NATURE TOH KINAI

Tulaitak in nature toh kinaih tak in ka om; tui luang ging biabia bang a kiza a, azu-ava, ganhing chi tuamtuam ham ging zong kiza thei hi. Khua le mial ahita mai (a hun ana enkhalou ka hihman in nitaklam dak 5 khong ahi de aw ka chi). Ka tunni zan uh i.e zannitak in  vuah hong zupah a, intung langva a thehging ngaih salsal in a zak bang nuam zozen himai! Lehlam ah lah huchi mun a i om leh mobile network bang hoihlou in internet le deih bang in hatlou zel hi.  Huai kia hileh pha ve. Thuk a mei chih leh zan miallua tanvak zek thei dia zat maimai theih solar light hat manglou lel kinei a, nitak bang khua mial in a nuamzaw khat le tuh ahihna a om hi. Kuanma a mobile charge na dia power bank nih keng ding chi, kisak lai a lupna gei a electric switchboard a khat charge, khatpen lupna tung a i koih leh lawmnu na fellua, i theihlouh kal a ana pack fel diam.

 

I power bankte la?

Bag ah ka guang khin.

A nih a ki full charge maw?

He.

Ok.

 

Huchi ahihleh hoih hi ziang chi a ngaihmuang tak a zinna lam a mobile battery ni nga bang hon daih thei dia hi ki koih hiven. Zanni (21.04.2025)  zing dak 5 khong a inn a kipankhia in, lamsau i tailouhna le sawtta ahihman in kinohlou in utna na a khawl zel in hiai mun nitaklam dak 4 khong  in ka tung uhi. Lampi a motor hek kawma a la leh news (news i chih mobile apan Zomi, Mizo utube channel tuamtuam khong) lam tawn a ngai a motor a charge kawm in mobile le full kiihkeih sim a amun ki tung bel hi peuhmah.  Himahleh zannitak a phone ki nakzat ahi dia tusun, chile zinglam dak 10/11 khong ahi di chu, mobile battery hong bei dekta hi. Charge ding chi a ka bag apan power bank nih la dawk in a lianzaw pen nihvei thumvei ka vuah a ka charge chiang in le hitheilou hi. Powerbank  siklam a a mekna, i mekchia power omzah theihtheihna ding a bial neuchik chik hong vak zel hiven, huai ka mek chia le vak thei tuanlou.

 

Huaipen charge louhpi a lawinun ana guang kha hi ding eive chi, a zattheih khat kia hong omta. Huaipen a mobile battery 90% khong charge, powerbank a kimkhat phial ding hong beipah. Ka mobile a mun-awng (space) lah kihau lou, lim leh vdo bang le lak ut hong omkha thei ahih chiang a zanzek a Shillong lam zinna limlakte Fb a post zek ding in huai khit adangte toh mobile apan delete vek mai ding chi in limlak 47 hiam ka upload leh net hatlouh ziak a dakkal nih lam lut in phone  bang le hong sa zou hial hi. Mobile a mun luahtampen zaw limlak leh vdo hi khollou in whatsapp mah ahi hi. Meitei gal hong buai tung ni in, VRS la ding chia dan bang a kha thum advance a ngetna/notice ki thehlut mahleh heutulianten hon hentang nilouh man un office ka kailai a, office ah nasep ding lah om khollou ahihman in May 3 nitaklam a thil omdan leh thil tungte a thu hi in a lim, a vdo whatsapp ah hong lenglut ziahziah mai a, live a update na enthei aki bang dek phial hi.

 

Huchi a whatsapp a ka muhkhakte tunung chiang a deih ding hong omthei ahihna ah hoihtak a kembit ding chi in ahithei liai tuh delete louh in ka koih hi. Buai nung kum khat lak vel ding in ka tapa hon hahkut leh lampi hon bawl man in iphone 14 ka lei khongta hi. A lawm Dubai a zinte a leisak leh India a toh a sing a sim kikhe zou ahihman a hon etlahsak ahi a, ken bel mantam salua a ka ut ngeilouh hiven, tam kei lele i VRS lak khit terminal dues i muhte apan  kilei zou sam hi. Huchia India toh aman a kikhiatdan hon theih chiang un a lawmpa leh apan le amau a ding a lei uh hihtuak hi. SIM vuah a eima zat dan hiam a i hihleh (ka tapa gendan ka thei chiang chiah non kei) a gam uh i pawtsan chia airport ah mobile i leina a tax i piak teng (mobile man component) le hon refund thei lai uh chih khat genlai zomah hi. Huai pen bel ka hihkei ua, a leiten zuak ding hilou ahih latsakna ding in bel a sealed pack pen hon a ngai a, a kihongsa in hon potung uhi. Mi muanhuai mah ahih chiang un huai bel poi kisalou hi. Tapa pa setup sak in contact khong phone lui ate hon tuahsak vek a, whatsapp message-te ka export diam chih hon dotlai in ngailou ka na chikha a, gal buai tunglai a lim leh vdo khenkhat ki nei nawnlou a suak hi. Huchi ahihna ah tua ka mobile ah vdo leh pix poimohlou deuh a katheih tampi delete gige mahleng ka delete ngam nailouh tampi omlai ahihman in hiai ka gelh lai in whatsapp in mobile mun 67 gb bang luah keihkuih lailai hi.

 

Battery chilzat di chi a internet bang off zozen. Himahleh, etnop, gelhnop hong om zel ahih man in ka on leh off thithe a, tu a na sim bang le huchia hong kigelh chihdan ahi. Khopi khonga i inluahna building/flat khong ah sun leh zan le thei khen khollouh phial, zan bang ah kha de, kha mang ahihkeileh  vuah bang zu hileh le kiphawk khollou sim hi. Khopi ah nature toh kisukkhakna leh kinaihna tam hetlou hi. Tulai tuailaite mah bang a utube khong  i et leh  niteng a aban omthei, lunglutna khong i va etkhak chiang in theihlouh kal in zanhah khak phialphial in omkha thei sek hi. A huchih chiang in ihmut kikhamlou ahi diiam, zingkal ahihkeileh zing annek khit peuh in ihmut hong suak thei hi. Zan chiang a suak ngeilou pi khat. Khangthak, tuailaite mohsa nuam simna hang in ei nangawn le i theihlouh kal in hoihtak a kidek, ki discipline a ngaih mahmahna khovel a hinkhua kizang ana hi hi. Chi phet le.

 

Naupang chik i kisak sak kal in hun a pai ngei a paipai thou ahihman in i kum le hunkhop ana phata ahi dia, health issue/complain i neih chiang in daktolte bang va ki etsak khak zel in om hi. Amau lah (a poimoh le zaw himah) a utteng uh hon test sak zel ua, a thu uh i va man mai ngai hi. Cholesterol, triglycerite, fatty liver, sugar, kidney lam etc issue om chi in damdawi a lomlom a baktham di zet hon gelh sek uhi. Va lei louh dia lah hilou, a daktol hoihdeuh dia i koih, a kietman a le 1000 lam late damdawi gelhte aman bang le ana tam zel a bang hi. Amau clinic/pharmacy khong mah a i lei keileh a muh bangle haksa pipi omnuam lai vial hi. Leita buang, a damdawi uh le ginomtak in ki ne zel sam hi. I pumpi gikna kiamsak ding a chih khong uh bel examna hileh ki fail chiang mahmah in teh. Kha thum khit chiang a  va kilak kik dia hon thukhakna uh bel taima taka va kikuan pahpah khollou hi peuhmah.

 

Hiai ah fatty liver i chihleh, ei dinmun genchetna lam hilou in kam khat, nih tou duham zek zual ni hang e. Fatty liver a ki chih ching in mi tampi in  alcohol lam toh ngaibelh khak sek in om hi. Ka makpa pa uh khat le,  a Pathian thu a awi dan lamdang, zu mal khat le a kam a valh kha ngeilou hi napi daktolten “zu na dawn hia?” chia ana dong mawk uh. I neulai khong a singtang a tui, luitui (Lamka khong ah le tui dawn ding a hoihtak a treatment kibawl hituanlou) etc i dawnte khong apan ahihkeileh, neulai a sinna, sinlian i chihmai, jaundice khong apan sin lam issue ana neitou nilouh tampi ki om ahi de aw chihsim in om hi. Ei neulai khong a singtang bang ah hepatitis injection e bang e chih khong ki theipha lah himawk lou ahih chia. Tuni, tuhun a i lifestyle leh i food habit khong uh le alcohol tel hetlou a fatty liver issue nak omsak zoulua dan ahi chinuam a kinei i hi sim hi. Genchiang sem lai aw le.

 

Zanlam zek a Mizo utube khat, damtheihna lam focus deuh (a channel min ka thei non kei) ka ngaihkhak a a gen uh, fatty liver problem tulai khovel a percentage sangpen (Arab gam khat leh US khong a chi in ka thei) a chih sang ua le Mizoram bang ana sangzaw tham lai dan in gen hi. Mizoram a huchihleh Manipur a eipawl leh Nagaland khong le bangpi hituan khollou ding chih in om pah hi. Ei lak khong a suina (research) le om khollou, data leh information gina a omlouh man a kitheilou lel khong hikha ding hiveh aw. Voksa, vokthau khong lah lim i sak leh i duhpente hi zomah a. Thukhunlui hun a Judate voksa neklouh ding, gan sisan neklouh ding ana chihte omze nei ngentang mah hi ding hitah e chih in om hi. Tuni, tuhun in eilak khong ah le nidang dan a loukhoh ahihkeileh thagum nasep ngai nawn khollou, kimawlna leh taksa sawizoina lam lah kingaihsak khollou, a limlim duh leh ne zomah. Mi tamzaw Pathian in huchibang nethei ding dinmun a hon omsak a, ahuchilou in le theihtawp in a dik diklou chih omlou in sum i zong chiatta hi. Lamka khong a sazuakna, nekding zuakna (restaurant, hotel etc), streetfood zuakna a tamdan tum akum 20 khong paita toh the vual ding hi nonlou hi. Hiai apan in le a hisap theih a om ding. Misiamten research hon bawl le uh bang a ngoh ding uam ah.

 

I gensa lam ah kinawn le, kietsak chia daktolte hon gelh damdawi nekhin a i va kilak kik  chiang in daktolten bangbang ahiam sang a sakte uh deih leh a lamet bang un ana kiam in ana niam khol kei sek a hiven. A kiamlou hial bel hilou in kiam sam mah leh, deihbang in kiam hehu khollou tangpi hi. A diktak in kilakkik ding hon chih hun bang un va ki pai tetet khollou sek a; bp hong sang thut ahihkeileh niam thut khong a a om chiang in nuam khollou sa in va ki lakkik chih khong le ki hisim zomah hi. Hiai i chihleh tulai in kum tamlua hilou, natluatna nei le hikhollou; whatsapp khong a a vui hun ding leh program hong ki tangkou muh ding om nuam sek in poi hi. Covid kikapna khong leh bangbang ahiam ngohnuam sim mah le, i lifestyle, nek leh dawn, i ihmut etc ki et ding tampi le om mahmah ding in a gintakhuai.

 

Huchibang dinmun ah hiai daktolte damdawi gelh kia hunlou, hih le hitheilou; eimah mah, en le pan lakzek ngai hi ding ahi chih lungput kinei dek panta in nek bang le a kidek sim lam ki hita sam hi. I zui zou kei, i hih zou kei sek a hiven; huai ding kawm khong mah, physical activity omzaw deuh ding chih beiseihna toh a zinkhia le ki hi sim hi. Lamsuk lamtou zawt a i hong dian leh i lungsim ngamdan (leh neulai khong a a suk a tou a i hih zatzatsa) in i taksa in hon hihpih thei nawn hetkei mawk hi. Luidung a suanglak khong genlouh lamsuk, kumsuk ngaihna munte bang chiangkhun toh i kidou mai kei leh hitheilou sim mawk a bang hi. The spirit is willing, but the flesh is weak A chih lamlam bang phawk in om zozen.

 

Huchia a suk a tou a i hong dian leh (nikhat lel zaw hipan), i phei golh in i tan, i khetul, i taksa, i koikoi hiam na mah ei. Daktolte damdawi kia hunlou, i taksa honbawl Pa in zat dia a bawl i na zat khollouhte ziak khong, a bawldan i zuihlouh ziak khong hi ding hiven; kal khat bek tam in ki omleh daktolte damdawi sang a le phatuam zaw sim mai dia gintakna ki nei gu sim le tuh ahi ve. Pangkhom le uh a dan om mahmah leh kilawm hi a, a diak in khual i zin chiang in nek lam i kidek thei khol kei zel a hiven.

 

Hiai ah tuh nitak dak 6/7 (khua mialta hiven) a lup a zingkal dak 4 khong a khua hong vak chia thoh ding hi mai hi. Nature toh le kituak zaw a bang hi. Kal khat sung in bangtan ki lamdanna, kikhiatna a hong om zou peuhmah diam ah, kho-ul bang le zaw kai tak hiveh e. Phone, internet khong off in kisukha keithei lai zomah le hoih ding hinapi, inlam khong awlmoh, koi hiam a thukin lakin bang omtaleh chi in tuni battery save na dia ka internet ka off, nitak annek khit a hong thak a hiai teng kon gelh tuh ahi a. [Ka powerbank ki charge lou ka chihpen ni 2 nung hiam a ka va etthak leh a full in na om kiihkeih zel a,lawmnu’n ana charge mah tuh ahi ve. Zatlouh a khat tampi, a kum phial le hi maithei kikoih ahihna ah, ahi di bang a om khollou kha le hi maithei.  Huai toh farm a hong kuan sek tangval khat ni khat khosung lam a va giak powerbank ka charge sak u leh mobile battery lam ah zaw buaina ki nei kei sam. Internet deihbang a a hatlouh man in, mobile a laigelh nuam kholkei mahleh tutung a gelh lam ka hahbawl zaw sim hi].

 

A simpeih om leh lah hoih, a omkei leh le poilou chidan in..

 

End Notes:

1. FB a ka gelh, 22 April 2025; 7:42 a ka post, khualzin tung, inn apan 08.05.2025 ni a ka puah ahi. Hiai ah gennop a om zek a, k’on gen suk zek ding.

2. Eipau ngen zang a laigelh a haksatdan taklatna ding in sappau kizangte laimal gol in ka koih a, maih khak le om maithei. I tulai khovel in a kentel mah le hi ahihman in eipau a va koihtheihlouh tampi a om hi.

3. Nature chihna ding eipau a zat ding theilou in ka buaisim hi. Creations – sing leh lou leh thil bangkim (Pathian thilsiamte) genna ding in THILSIAMTE ka zang seka, nature a ding a zattheihna tampi om mahleh a lemlouhna le om zel hi. Ngeina chih khong le a zattheihna om mahleh a hihtheihlouhna le om zel.

4. I pau leh sappau (paudang himhim) a kibang hetkei a, X (former twitter) a numei feldeuh khat in Pu Lalduhoma, CM in USA a a thugen toh kisai a meitei leh vaite a selna a agen bang ka phawk hi. A gen omzia (exact leh a real context ka gen thei nawn kei) bel kou pau English toh kibanglou in RAM ka chih chiang un gam (land, country) chihna hi a, lei, a leitang chihna le hi etc, NAM chih bang le a khenchia tribe, clan, social group khat genna hi in English khong a nou nation na chih u toh kou nation chih bang le a kibatlouhna  omlua hi.  Independent country hiam, independent nation bawl ding chidan a gen hilou, amah Indian lotel, IPS khong a le na semkhin ahi chihdan deuh ahi a.

5. Pau kha mihing khosakzia, nek-tak zon zia, kimkiang (environment) khong toh kimil ahi a, huai dungzui in i paumal tamtak i khosakna, i khovel toh kimil nawnlou a zatlouh a mangthang ding tampi omta hi.

6. Unau Mizoten chu nature genna ding in KHUAREL a chi uh a bang hi. Huai dan deuh a huapkim zaw ding ka ngaihtuah chiang in ka ngaihtuah dok zou kei a, hiai thugelh ah NATURE ka chi suk mai hi.


No comments:

Post a Comment